یاسین آکتای مشاور اردوغان در حزب عدالت و توسعه٬ از شهروندان عرب‌زبان ترکیه است و از دیرباز با جمال خاشقجی روزنامه‌نگار کشته‌شده عربستانی روابط نزدیکی داشته است.
در روزی که جمال خاشقجی وارد کنسولگری عربستان سعودی در استانبول شده٬ به نامزد خود گفته است: اگر تا یک ساعت٬ بیرون نیامدم حتماً با یاسین آکتای تماس بگیر.
خبرگزاری آناتولی٬ به منظور معرفی بیشتر خاشقجی٬ در مورد او مصاحبه‌ای با یاسین آکتای انجام داده که خبرگزاری تسنیم٬ آن را به فارسی ترجمه کرده که بخش اول آن روز گذشته و بخش دوم و پایانی آن امروز منتشر می‌شود.
آناتولی: می‌دانیم که جمال خاشقجی در عربستان به دنیا آمده در آنجا بزرگ شده٬ در مناصب حکومتی و دولتی مختلفی ایفای نقش کرده٬ در بسیاری از روزنامه‌ها و رسانه‌های دولتی در نقش سردبیر ظاهر شده و دارای تجارب و توانایی های فراوانی بود. اگرچه جمال خاشقجی در یک فضای نئو سلفی و جامعه وهابی بزرگ شده بود، اما تفکرات آزادیخواهانه‌تری داشت. به نظر شما چنین فردی نباید به یک تغییر و تحول بزرگ امیدوار می‌بود؟ آیا او برای عربستان امید به تغییر و تحولات بزرگ نداشت؟
آکتای: همچنان که می‌دانید سران عربستان به دنبال آن بودند که با اصطلاحاتی همچون اسلام منعطف و معتدل٬ کشور را اداره کنند. رئیس جمهور ما جناب اردوغان هم به این اصطلاح اعتراض و اعلام کرد که کاربرد چنین عباراتی صحیح نیست.
سران سعودی وانمود می‌کردند که اخوان‌المسلمین مسئول عقب‌ماندگی و مشکلات عربستان است و تلاش داشتند تا با کد گذاری‌ها و اسم گذاری‌های غلط٬ کاری کنند که اصلاحات را پیش ببرند؛ آنها وانمود می‌کردند که این تفکرات مبتنی بر نگاه ایدئولوژیک است. جمال هم در آخرین دیدارهایش به ما گفته بود که در عربستان سعودی از لحاظ سیاسی٬ رویکرد آنها در مورد اداره کشور مانند رویکرد پدرانشان در صد سال پیش است.
زمانی که در امر سیاسی٬ گشایش و توسعه ایجاد نشود و دولتی به توسعه سیاسی اعتقاد نداشته باشد٬ با به کار بردن برخی اصطلاحات و کلمات دینی٬ تنها کاری که می‌کنند این است که دینداران جامعه را آزرده خاطر کنند.
امروز شما می‌بینید که در جهان٬ بسیاری از اقدامات تروریستی تکفیری و وحشتناک را به یک مذهب ربط می‌دهند. این در حالی است که در نگرش سیاسی و دینی آن مذهب چنین چیزهایی وجود ندارد و این فقط سوء استفاده از نگرش‌های دینی و مذهبی است و تفکر دینی٬ ترور و خشونت را رد می‌کند.
انسانها و جوامع مختلف٬ نگرش‌های دینی متفاوتی دارند و اگر شما بخواهید تفاوت در نگرش‌های مذهبی و دینی را به بهانه‌ای برای جبهه گیری‌ها و جنگ‌های سیاسی و منطقه‌ای تبدیل کنید٬ در چنین حالتی به دین ضربه می‌زنید و این ذهنیتی است که می‌تواند برای کشورها مشکل ایجاد کند.
باید به زیرساخت‌ها نیز توجه کرد. وقتی که زیرساخت‌ها به شکل دقیقی تعریف نشوند٬ بهانه برای ضربه زدن به ارزش‌های دینی فراهم می‌شود. از همین حالا شما در ترکیه هم می‌بینید که خردگرایی و توجه به باورهای فکری و عقلی به خوبی قابل مشاهده است.
در ترکیه اسلام سنی حنفی در اکثریت است ولی در افغانستان و پاکستان از همین مذهب و از ماتریدی تقلید می‌کنند٬ شرایط دیگری رقم خورده و از دل آنها طالبان و القاعده را به وجود آورده‌اند. بنابراین مشکل در مبنای دینی و مذهبی نیست. بلکه برداشت‌های غلط و سوءاستفاده‌هایی که به نام دین صورت می‌گیرد٬ چنین مشکلاتی به بار می‌آورد.
آناتولی: ما شاهد این هستیم که در منطقه‌ای و در اثنای بهار عربی به ویژه در حوزه کشورهای حوزه خلیج فارس همگی با ترس و هراس با قضیه اخوان المسلمین برخورد کرده و علیه اخوانی‌ها ایستادند و دچار ترس و پارانویا شدند. می‌خواهیم هم در مورد اخوان‌المسلمین از شما سوال کنیم و هم بگویید که اساساً خاشقجی چه نگرشی به مسئله اخوان المسلمین داشت؟
آکتای: ترس از اخوان‌المسلمین در واقع ترس از دموکراسی است. این را شفاف و واضح می‌گویم. تاکنون در هیچ کجای جهان اسلام اخوان المسلمین خارج از چارچوب دموکراسی بر سر قدرت نیامده و هیچ راه دیگری را امتحان نکرده است و چنین برنامه و نقشه‌ای هم ندارند.
جریان فکری اخوان المسلمین واقعاً در برابر انتقاد باز است٬ به تفاوت‌ها بها می‌دهد و واقعاً می‌توانیم آنها را گروهی بنامیم که با دنیای مدرن انطباق پیدا کرده‌اند٬ از دمکراسی حمایت می‌کنند و در جهان به شکل گسترده‌ای تمام راه‌های دموکراسی را به کار می‌گیرند و به هیچ وجه حامی استفاده از خشونت نیستند و از خشونت حمایت نمی‌کنند.
کدام کشور جهان را می‌توانید مثال بیاورید که اخوان مسلمین در آنجا از خشونت حمایت کرده یا اقدام خشن انجام داده باشد؟ وقتی که چنین چیزی به وجود نیامده چرا در مصر شاهد چنین جنایاتی بودیم؟ در مصر٬ اخوان المسلمین با انتخابات برسرکار آمدند اما با کودتا آنها را کنار زدند. کسانی که با دموکراسی و انتخابات بر سر قدرت آمده بودند٬ به هیچ وجه از ابزار خشونت استفاده نکردند. اما به خشن ترین شکل ممکن آنها را کنار زدند و سه هزار انسان بی دفاع را کشتند.
اما دیدید که کشورهای عربی حوزه خلیج فارس از گروه‌های سلفی حمایت کردند و به پشتیبان‌های اصلی کودتا تبدیل شدند. البته منظور من همه گروه‌های سلفی نیست چرا که می‌دانید در مصر هم٬ گروهی از سلفی‌ها طرفدار دموکراسی بودند٬ گروه‌های لیبرال هم در میان آنها بود و مخالف کودتا بودند.
در این حوزه واقعاً اخوان المسلمین را باید به عنوان گروهی بنامیم که مظلوم واقع شده‌اند. در جهان اسلام آنها به هیچ وجه به دنبال اقدامات خشن نیستند و قربانی خشونت و ترور شده‌اند و بسیار بی معنی است که تا این اندازه آنها را مورد اتهام و انتقاد قرار دهند.
شما ببینید که عربستان سعودی و امارات عربی متحده به دنبال آن هستند که اخوان مسلمین را مانند یک گروه شیطانی نشان دهند٬ آنها را «دیگری» بنامند و آنها را خارج از تمام چارچوب‌ها نشان دهند و در تمام جهان به این منظور اقدامات خاصی انجام می‌دهند٬ پول‌های کلانی خرج می‌کنند٬ در آمریکا انگلیس و اروپا برای آن که اخوان المسلمین را در لیست ترور قرار دهند٬ فعالیت‌های گسترده‌ای انجام می‌دهند.
این را هم بگویم آیا حق دفاع کردن از اخوان مسلمین وظیفه ماست؟ خیر وظیفه ما نیست. آیا ما اخوان مسلمینی هستیم؟ خیر نیستیم. آیا ما با اخوان‌المسلمین ارتباط داریم؟ خیر نداریم.
ما اخوان المسلمین را در جغرافیای جهان اسلام به عنوان یک بخش مهم می‌بینیم. من خودم جامعه شناس هستم و به عنوان یک جامعه‌شناس با همه جهان اسلام در ارتباط هستم و پیگیر تحولات اجتماعی همه کشورهای جهان اسلام هستم. من تصور می‌کنم که در حال حاضر و در جهان اسلام در حوزه دموکراسی٬ دوست بهتری از اخوانی‌ها نمی‌توان پیدا کرد. آنها سازماندهی قدرتمندی دارند و گروهی هستند که برای تقویت دموکراسی همواره آماده هستند.
من همواره شاهد این بودم که اخوانی‌ها در سودان٬ در لیبی٬ در یمن و عراق و جاهای دیگر همواره به دنبال این بودند که دموکراسی را تقویت کنند و با استفاده از ابزارهای دموکراتیک٬ در حوزه سیاسی فعالیت کنند. به همین خاطر به باور من خصومت و دشمنی در برابر اخوان٬ در واقع دشمنی با اصل دموکراسی است. اخوانی‌ها در هیچ کجای جهان دست به کودتا و خشونت نزدند.
آناتولی: وقتی که ترکیه را یا حزب عدالت و توسعه را با اخوان المسلمین یکی می‌دانند و می‌خواهند این دو را در کنار هم قرار دهند٬ شما چه ارتباطی بین این دو می‌بینید؟
آکتای: به باور من کسانی که می‌خواهند ترکیه و اخوان مسلمین را یکی بدانند یا ترکیه و حزب عدالت و توسعه یا حزب آک پارتی را با اخوان المسلمین در یک کفه ترازو قرار دهند٬ به دنبال یک تبلیغات سطحی و بی ارزش هستند.
من به عنوان یک جامعه شناس می‌توانم ساعت‌ها در مورد لایه‌ها و ابعاد مختلف پدیده‌ای به نام اخوان برای شما صحبت کنم. می‌توانم در مورد آکپارتی هم برایتان صحبت کنم. ببینید بین آکپارتی و اخوان المسلمین٬ به اندازه کوه‌های بزرگ فاصله وجود دارد. آکپارتی و اخوان المسلمین دو جهان متفاوت هستند.
من به شما می‌گویم آکپارتی یک حزب اسلامگرا نیست و از اول هم این را اعلام کرده است. وقتی که می‌گوییم آک پارتی اسلامگرا نیست به این معنی نیست که این حزب ارتباطی با اسلام ندارد. بلکه معنی روشن آن این است که ممکن است شما در آکپارتی افرادی ببینید که لیبرال باشند٬ سکولار باشند٬ باوری به تفکرات اسلامی نداشته باشند٬ اما در عین حال از کادرها و مسئولین این حزب باشند.
آکپارتی از همان اول گفته که خود را یک حزب اسلامی نمی‌داند بلکه حزبی است که به دنبال مدیریت بهتر و مطلوب‌تر کشور است. حزبی است که به دنبال توسعه کشور و توسعه سیاسی و تقویت دموکراسی و آزادی های فردی و اجتماعی است. ما هیچگاه به دنبال این نیستیم که شناسنامه ایدئولوژیک افراد را مورد تحقیق و بازجویی قرار دهیم. خود را در چنین موقعیتی نمی‌بینیم. با تمام چیزهایی که گفتم آکپارتی خود را یک حزب محافظه‌کار دمکرات می‌داند.
آناتولی: به بحث جمال خاشقجی بازگردیم او در فضای مجازی و در شبکه‌های اجتماعی بسیار فعال بوده آیا به نظر شما افکار و نظرات او در شبکه‌های اجتماعی٬ می‌توانست منبع الهام و اثرگذاری بر دیگران باشد؟
آکتای: 2 میلیون فالوور یا تعقیب کننده داشت وقتی که یک توییت می‌فرستاد در عرض یک ساعت صدها و حتی هزاران واکنش به دنبال می‌آورد و این یکی از ویژگی‌های مهم جمال خاشقجی بود که احتمالاً برخی از سران عربستان سعودی را عصبانی کرده است.
آناتولی: به نظر شما جمال خاشقجی صاحب فکر و ایدئولوژی اخوانی بود آیا به خاطر اتصال او به اخوان المسلمین در میان کشورهای عربی از او می‌ترسیدند؟
آکتای: جمال خاشقجی با بسیاری از متفکرین و فعالان جهان اسلام روابط گسترده‌ای داشت و با آنها در حال داد و ستد فکری بود. او با بسیاری از چهره‌های اخوان المسلمین هم در ارتباط بود و حتی در برخی موارد٬ از آنها نیز تأثیر گرفته بود. اما نمی‌توانیم به طور کامل جمال خاشقجی را در چارچوب اخوان المسلمین حبس کنیم.
او با لیبرال‌ها و طیف‌های دیگر هم روابط گسترده‌ای داشت. هم در مصر و هم در جغرافیای گسترده جهان اسلام با لیبرال‌ها و چپ‌ها روابط گسترده‌ای داشت، اما خود او شخصاً یک انسان دیندار بود.
وقتی که در مورد افکار اخوانی صحبت می‌کنیم٬ واقعاً نمی‌توانیم آن را در یک چارچوب محدود کنیم و مرزهای آن را مشخص کنیم. چرا که اخوان‌المسلمین مانند سلفی‌ها نیستند و سلفی‌ها مرزهای محدود و روشنی دارند، اما در داخل اخوان المسلمین ما می‌توانیم طیف‌های مختلفی ببینیم. من ارتباط دقیقی بین مسلمین و فرهنگ دموکراسی می‌بینم. البته اخوانی‌ها خطاهایی هم مرتکب شده‌اند و تاوان آن را نیز داده‌اند.
در کل می‌توانم بگویم جمال خاشقجی فردی بود که از لحاظ کارنامه سیاسی و ارتباط سازمانی نمی‌توانستید چیز سازمانی خاصی در او ببینید.
او ارتباط سازمانی خاصی با هیچ گروهی نداشت. در عربستان هم مدت‌ها هویت رسمی داشته و به شکل آشکار٬ کار کرده است و در حوزه اخوان هم مسئولیتی بر عهده نداشت. یعنی این که کار وظیفه و ماموریت خاصی بر عهده او نگذاشته بودند و فقط می‌توانیم بگوییم نزدیکی فکری به جریان اخوان‌المسلمین در جمال خاشقجی وجود داشت و نگرش آنها در مورد دموکراسی برای جمال ارزشمند بود.
چیزی که جمال به دنبال آن بود٬ نه یک ساختار سیاسی جمهوری دموکراتیک بلکه یک دمکراسی مونارشی بود. او در مورد عربستان سعودی چنین خواسته‌ای داشت.
در مورد ترکیه هم نظراتی داشت؛ تمام تحولات را از نزدیک پیگیری می‌کرد. در مورد مصر و بهار عربی همواره در حال پیگیری تحولات بود.
او فردی بود که به راحتی نظرات خود را بر زبان می‌آورد و شکل شفاف صحبت می‌کرد. من به جرأت می‌توانم بگویم از عربستان سعودی افراد معدودی می‌توانند برخیزند که به این اندازه شفاف و آزادانه بتوانند از نظرات خود دفاع کنند.
او٬ هم به زبان انگلیسی و هم به زبان عربی همواره نظرات خود را به شکل روشن و دقیق بر زبان می‌آورد و در همه گردهمایی‌ها و همایش‌ها٬ همه کنجکاو بودند و می‌خواستند بدانند که جمال می‌خواهد در مورد یک مسئله خاص به چه شکلی صحبت کند.
آناتولی: می‌دانید که در ترکیه و بسیاری از کشورهای اروپایی تعداد قابل توجهی از روشنفکران عرب زندگی می‌کنند. به باور شما بلایی که بر سر جمال خاشقجی آمد آیا می‌تواند آنها را تشویق کنند یا برعکس آن ها را می‌ترساند؟
آکتای: من فکر نمی‌کنم بلایی که بر سر جمال خاشقجی آمده روشنفکران دیگر را بترساند.
من اسم این واقعه را کشتن و کشته شدن نمی‌گذارم بلکه معتقدم که تاج شهادت بر سر نهاده است. او زندگی شرافتمندانه‌ای داشت و با سربلندی و آزادگی و حریت از تمام نظرات خود دفاع کرد و هیچگاه از گفتن حقیقت عقب‌نشینی نکرد و همواره نظرات خود را به شکل صریح بر زبان می‌آورد.
برخی‌ها از او انتقاد می‌کنند و می‌گویند چرا جمال خاشقجی در مقطعی از زندگی خود در کنار مقامات بلندپایه عربستان سعودی بوده و با آنها همکاری کرده است؟ اما من در پاسخ به این انتقاد می‌گویم که لازم نیست یک روشنفکر همواره مخالف سیاست‌های کشور خودش باشد و همواره در جبهه مخالف کشور قرار بگیرد.
مهم این است به موقع انتقادات را به زبان بیاوریم٬ به خطاها اشاره کنیم و تلاش کنیم همه چیز در مسیر صحیح پیش برود. ما دیدیم که جمال خاشقجی در رویداد بهار عربی برخلاف دولتمردان عربستان سعودی فکر کرد و نظرات خود را به شکل شفاف بر زبان آورد.
در مسئله قطر نیز با تفکرات حاکمان عربستان سعودی مخالفت کرد. به خاطر همین مخالفت‌ها هزینه‌های سنگینی پرداخت. ناچار شد کشورش را ترک کند.
او چنین انسانی بود و ناچار به هجرت شد. آنانی که برای قتل او نقشه کشیده‌اند و چنین تصمیمی را اجرا کردند مورد لعن و سرزنش قرار گرفته‌اند و واقعاً رسوا شدند.
نزد وجدان جامعه بین‌الملل و در افکار عمومی٬ آنها هیچگاه از محاکمه و مجازات رستگار نخواهند شد و شهادت جمال خاشقجی باعث شد که اینها در موقعیت رذیلانه گرفتار شوند و همین مسئله باعث می‌شود که انسانها آزادانه‌تر در مورد رویدادهای اطراف خود فکر کنند و همه ما می‌دانیم که اندیشه آزاد٬ هزینه و تاوانی دارد و چنین نیست که انسانها بگویند من می‌توانم آزادانه فکر کنم و هیچ تاوانی پس ندهم. چنین جهانی وجود ندارد. از روزی که این جهان بنا شده است٬ انسانها همواره برای آزادی بیان و آزادی خود هزینه‌ها و تاوان‌هایی داده‌اند.
