سازمان تأمین اجتماعی به‌عنوان مهم‌ترین نهاد بیمه‌ای کشور، پرداخت مستمری بازماندگان بیمه‌شدگان و مستمری‌بگیران متوفی را به‌عنوان بخشی از خدمات حمایتی خود ارائه می‌کند. این حمایت مالی که طبق قانون تأمین اجتماعی در قالب مستمری ماهانه به بازماندگان واجد شرایط تعلق می‌گیرد، هدفی جز کاهش فشارهای مالی خانواده‌های داغدار ندارد. اما پرسش این است که شرایط دریافت این مستمری چگونه تعریف شده و آیا سازوکار اجرایی آن با نیازهای واقعی بازماندگان همخوانی دارد؟
قانون تامین اجتماعی و شروط دریافت مستمری
بر اساس بند «و» ماده ۳ قانون تأمین اجتماعی، مستمری بازماندگان به بازماندگان بیمه‌شده‌ای تعلق می‌گیرد که در یکی از شرایط زیر فوت کرده باشد: بازنشستگان، افراد ازکارافتاده کلی، بیمه‌شدگانی که در ۱۰ سال آخر عمر خود حداقل یک سال سابقه پرداخت بیمه داشته‌اند، یا کسانی که بر اثر حادثه ناشی از کار جان باخته‌اند. همچنین، بیمه‌شده‌ای که حداقل ۲۰ سال سابقه پرداخت حق بیمه داشته باشد یا بین ۱ تا ۲۰ سال سابقه پرداخت بیمه داشته و به دلیل حادثه ناشی از کار یا بیماری فوت کرده باشد، بازماندگانش می‌توانند برای دریافت مستمری اقدام کنند.
اگرچه قانون تلاش کرده دامنه شمول مستمری را وسیع کند، اما در عمل شرایطی مانند داشتن حداقل سابقه پرداخت حق بیمه، محدودیت‌هایی ایجاد می‌کند که برخی بازماندگان را از دریافت مستمری محروم می‌سازد. این مسئله خصوصاً درباره افرادی که به هر دلیل موفق به پرداخت حق بیمه منظم نشده‌اند، چالشی اساسی است.
چه کسانی از حقوق بازنشستگان ارث می‌برند؟
بازماندگان مشمول مستمری شامل همسر دائم، فرزندان ذکور و اناث (با شرایط سنی و تحصیلی)، پدر و مادر و حتی فرزندخوانده می‌شوند. این تنوع در گروه‌های واجد شرایط، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری نسبی قانون است، اما درعین‌حال محدودیت‌هایی مانند شرط سن یا ازکارافتادگی برای دریافت مستمری، می‌تواند بسیاری از بازماندگان را از حقوق خود محروم کند.
نکته قابل‌توجه، سهم‌بندی مستمری میان بازماندگان است که سهم همسر نصف کل مستمری، سهم هر فرزند ۲۵ و سهم هر والد متوفی ۲۰ سهم از مستمری کل است. این تقسیم‌بندی ممکن است در خانواده‌هایی با تعداد زیاد بازماندگان، مبلغ دریافتی را به سطحی ناچیز کاهش دهد و پاسخگوی نیازهای معیشتی آنها نباشد.
نحوه محاسبه مستمری بازماندگان
میزان مستمری بازماندگان بر اساس حقوق متوسط بیمه‌شده و سنوات پرداخت حق بیمه تعیین می‌شود. با وجود فرمول مشخص و شفاف، سقف و کف مشخصی برای مبلغ مستمری تعیین شده که ممکن است در برخی موارد، میزان کمک مالی کافی نباشد. مستمری بازماندگان بر اساس فرمول یک سی‌ام (۱/۳۰) مزد یا حقوق متوسط بیمه‌شده ضرب در تعداد سال‌های پرداخت حق‌بیمه محاسبه می‌شود، به شرطی که این مبلغ کمتر از ۵۰ درصد و بیشتر از ۱۰۰ درصد مزد یا حقوق متوسط ماهانه نباشد. مزد یا حقوق متوسط از طریق تقسیم مجموع حقوق یا مزد بیمه‌شده (که حق‌بیمه از آن کسر شده) در ۷۲۰ روز آخر قبل از فوت بر تعداد روزهای کاری و سپس ضرب در عدد ۳۰ به دست می‌آید.
از سوی دیگر، سازمان تأمین اجتماعی علاوه بر پرداخت مستمری، خدماتی مانند خدمات درمانی، بن کالا، کمک‌هزینه مسکن و عیدی را به بازماندگان ارائه می‌کند که تا حدی می‌تواند فشار مالی خانواده‌ها را کاهش دهد.
مستمری بازماندگان کفاف زندگی‌شان را می‌دهد؟
یکی از چالش‌های مهم در پرداخت مستمری بازماندگان، پیچیدگی فرآیندهای اداری و مدارک موردنیاز است که می‌تواند زمان‌بر و دشوار باشد. از گواهی فوت و مدارک شناسایی گرفته تا ارائه انحصاروراثت و تأیید کمیسیون پزشکی، همه این مراحل ممکن است مانعی برای خانواده‌های نیازمند باشد.
همچنین، محدودیت‌هایی که در قانون برای شرایط پرداخت حق بیمه و سن دریافت‌کنندگان مستمری وجود دارد، نیازمند بازنگری است تا حمایت‌ها جامع‌تر و فراگیرتر شود. به‌ویژه توجه به وضعیت اقتصادی و اجتماعی بازماندگان باید در اصلاحات قانونی و اجرایی مدنظر قرار گیرد.
مستمری بازماندگان یکی از ابزارهای مهم حمایت اجتماعی در ایران است که نقشی حیاتی در تأمین معیشت خانواده‌های بیمه‌شدگان متوفی دارد. هرچند قانون تأمین اجتماعی بستر مناسبی برای این حمایت فراهم کرده اما بهبود فرآیندهای اجرایی، تسهیل دسترسی به مستمری و افزایش سقف کمک‌ها می‌تواند کارایی این حمایت را به طور چشمگیری ارتقا دهد.
برای تحقق این هدف، نیاز است نهادهای متولی با همکاری دولت و مجلس، اصلاحات قانونی و تسهیلات اجرایی بیشتری را در دستور کار قرار دهند تا مستمری بازماندگان به معنای واقعی کلمه پشتوانه‌ای مطمئن برای خانواده‌های داغدار باشد.
