دود یک پنجم تهرانی‌ها در بافت فرسوده زندگی می‌کنند، به عبارتی ساختمان‌های قدیمی در محلاتی که بسیاری از آنها معابری کم عرض و امکانات محدودی دارند، مأمنی برای سکونت ۲.۱ میلیون پایتخت‌نشین است. این درحالی است که هرچند مسئولان امر هر ساله از برنامه‌ریزی و تدوین بسته‌های جدید تشویقی برای نوسازی چنین بناهایی سخن می‌گویند، اما «محسن سرخو»، رئیس کمیته حمل‌ونقل شورای شهر تهران معتقد است؛ با ادامه روند نوسازی کنونی ۱۰۰ سال نیاز است تا بازسازی بافت مذکور به اتمام برسد. با این وجود «پژمان پشمچی‌زاده»، معاون شهرسازی شهردار پایتخت نظر دیگری دارد. وی در گفت‌و‌گو با «نماینده» بیان می‌کند که تهران ۳ هزار و ۴۰۰ هکتار بافت فرسوده داشته که ۳۷ درصد آن نوسازی شده است و اظهارنظر درباره نیاز به یک قرن زمان برای این اقدام منطقی و قابل قبول نیست.
*نوسازی و بهسازی، ۹۰ سال پیشینه تاریخی دارد
اما واقعیت این است که سابقه اقدام برای نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده شهری در کشور به سال ۱۳۰۰ باز می‌گردد. به زبانی ساده تا به امروز ۹۰ سال از برنامه‌ریزی متولیان شهری گذشته و شاید هم ادامه این مدت در ۱۰۰ سال آینده چندان هم دور از ذهن و باور نباشد. به هر حال از آن تاریخ تاکنون دیدگاه‌ها، برنامه‌ها و شیوه‌های مختلفی برای ساماندهی این معضل تدوین و اجرایی شده است، با این وجود نبود تعریف یکسان و هماهنگی سازمانی شاید مهمترین عامل در به سرانجام نرسیدن طرح‌های مذکور بوده است. به عنوان نمونه در حال حاضر گفته می‌شود ۳۲ دستگاه و نهاد کشور در ستاد ملی بازآفرینی شهری عضو هستند و طبق مصوبه هیئت دولت نیز ۱۴ ابزار برای تأمین اعتبارات سند بازسازی بافت‌های فرسوده پیش‌بینی شده است، اما چرا با وجود همه این تدابیر، پیشبرد بهسازی طرح‌های تدوین شده آن چنان که مدنظر بوده محقق نشده است؟ به زبان ساده، گره کار کجاست؟
پرسشی است که پشمچی‌زاده درباره آن اینگونه توضیح می‌دهد: «در تهران پیشرفت نوسازی این بافت‌ها نسبت به سایر شهرها و مناطق کشور مناسب به نظر می‌رسد، به عبارتی ما به لحاظ درصد موفقیت چنین طرح‌هایی در کشور، عدد قابل توجهی را داریم که مربوط به فعالیت‌های صورت گرفته در شهر تهران است.» البته وی می‌پذیرد که مشکلاتی وجود دارد و اینکه شاید اگر همراهی و همکاری همه سازمان‌ها، وزارتخانه‌ها و نهادهای فعال در امر بازسازی این بافت‌ها همراه با سیاست‌های کلان حوزه مسکن و رونق اقتصاد شهری باشد، بتواند گره کار را باز کند، گره‌ای که وی نیز آن را قبول دارد و گشایشش را منوط به همکاری فراسازمانی می‌داند. هماهنگی که به نظر می‌رسد اکنون نبود آن موجب شده تا تراکم جمعیت در بافت‌های فرسوده ۳۷۰ نفر در هکتار باشد، رقمی که معادل۲.۸ برابر نرخ تراکم در سایر بافت‌ها است و همانطور که «سیدمحسن طباطبایی مزدآبادی»، دبیر انجمن علمی اقتصاد شهری ایران به «نماینده» گفت، «مجموع این عوامل موجب می‌شود تا با بروز شرایط بحرانی مانند وقوع زمین لرزه، میزان خسارت در این نواحی از شهر به طور تصاعدی افزایش یابد.»
وی به این نکته نیز اشاره می‌کند که تجربه‌های کسب شده در شهرهای پیشرو و توسعه یافته مانند توکیو نشان داده است، مدیریت جامع و دقیق شهری قادر است خطرات احتمالی در مواقع بروز بحران‌ها به ویژه بلاهای طبیعی را به میزان زیادی مهار کرده و خسارت ناشی از آنها را کاهش دهد.
*یک دور تکراری برای همه تأخیرها و تعلل‌ها
بنابراین باز در یک دور تکراری همه تأخیرها و تعلل‌ها به نبود مدیریت دقیق و تعداد بالای سازمان‌های دخیل بازمی‌گردد که به طور قطع در کنار مسائل مربوط به منابع مالی می‌تواند توپی باشد برای انداخته شدن به زمین دیگری، وقتی پیگیر چرایی تأخیر در اجرای طرح‌های بازسازی و نوسازی می‌شویم. ازاین رو می‌توان گفت؛ بافت‌های فرسوده شهری به دلیل مغایرت با ضوابط شهرسازی مدرن، نفوذ ناپذیری، قدیمی و مستهلک بودن مملو از خطرات و تهدیداتی برای جان شهروندان بوده و خلأهای قانونی برای مقابله با این تهدیدها و نبود همگرایی و همراهی دستگاه‌های ذی‌ربط، حل این مسئله را با مشکل روبه‌رو کرده است.
*سیاست‌های کلان کشور می‌تواند گره‌گشا باشد
با این وجود پشمچی‌زاده جدا از همه آمارها و ارقامی که این روزها رسانه‌ای شده است و چندان امیدوار کننده نیز نیست، براین باور است که خوشبختانه هم فعالیت‌های شهرداری، هم مجموعه و سازمان‌هایی که امسال در قالب جلسات و کمیته‌های مشترک در این حوزه با جدیت بیشتری کار را دنبال می‌کنند، افق روشنی را برای ما به نمایش می‌گذارد. البته معاون شهرسازی شهردار پایتخت براین اصل مهم هم تأکید می‌کند که به‌طور قطع سیاست‌های کلان در کشور کمک خواهند کرد تا اقتصاد شهری و موضوع ساخت و ساز مسکن رونق پیدا کند و چالش‌های موجود رفع شود. با این وجود نباید فراموش کرد؛ اگر انگیزه اصلی و عمومی نباشد، سیاست‌ها در حوزه بافت فرسوده هم به طور حتم ابتر خواهد ماند. بحثی که از نظر «فتح‌اللهی»، مدیرعامل سازمان نوسازی شهر تهران اینگونه تعریف می‌شود. نبود مدیریت هماهنگ در نوسازی یکی از اصلی‌ترین چالش‌های نوسازی به‌شمار می‌رود، هر چند این مدیر شهری براین باور است که این نقطه ضعف مربوط به سنوات گذشته بوده و اکنون با شکل‌گیری ستاد ملی بازآفرینی پایدار شهری و ستادهای متناظر آن در شهرها و کلان‌شهرهای کشور این چالش برطرف شده است.
*بسته‌های تشویقی یا سیاست‌های تکراری
اما نباید فراموش کرد که سال‌هاست بسته‌های تشویقی برای نوسازی بافت فرسوده توسط شهرداری تهیه شده و هر سال نیز ابلاغ می‌شود، اگرچه به گفته پشمچی‌زاده این موارد انگیزه بیشتری را در مالکان ایجاد می‌کند، ولی باید در یک بستر کلی در قالب اقتصاد کشور به این قضیه نگاه کرد. اگر اقتصاد کشور در شرایط مناسب قرار نداشته باشد یا در دوران رکود باشد، به طور طبیعی کل جریان ساخت و ساز تحت تأثیر قرار می‌گیرد و نوسازی بافت فرسوده نیز از آن قاعده مستثنی نیست.
بافت‌هایی که می‌توان آنها را در ۳ دسته تاریخی، حاشیه‌ای و میانی جای داد. بناهایی که بیشتر آنها در قلب پایتخت به‌ویژه مناطق ۱۱ و ۱۲ قرار دارد. به عنوان مثال منطقه ۱۱ به عنوان یکی از مناطق مرکزی پایتخت، ۲۹ درصد از بافت فرسوده تهران را در خود جای داده است، آن هم در شرایطی که در یک نگاه اجمالی متوجه می‌شویم تهران در مسیر گسل‌های زلزله‌خیز قرار دارد، بنابراین باید نوسازی بافت‌های فرسوده در اولویت اقدامات دولت قرار گیرد. البته همانطور که بارها و بارها مسئولان شهری بیان کرده‌اند، بودجه شهرداری برای نوسازی بافت‌های فرسوده کفایت نمی‌کند، این مشکل باید با کمک دولت مرتفع شود.
*استفاده ساکنان بافت‌های فرسوده از ظرفیت‌های فرهنگی شهر
ماحصل همه این موارد و شاید گلایه‌هایی که در آنها از ضعف همکاری میان دولت و شهرداری در این حوزه سخن گفته می‌شود، اکنون نوبت به اقدامات و مصوبات جدید کمیته‌های زیر مجموعه ستاد بازآفرینی پایدار کلان‌شهر تهران رسیده است که براساس اظهارات مدیرعامل سازمان نوسازی شهر تهران شامل مواردی مانند رایگان کردن هزینه‌های مربوط به انشعابات آب، فاضلاب، گاز، مجوزهای حفاری، هزینه‌های مهندسی؛ هدفمند کردن وام نوسازی و استفاده ساکنان بافت‌های فرسوده از ظرفیت‌های فرهنگی و اجتماعی موجود در شهر می‌شود. بررسی و اقدام جهت رفع مشکلات ثبتی و حقوقی؛ تدوین بسته‌های تشویقی محله محور و صفر کردن هزینه‌های مربوط به عوارض متفرقه نوسازی هم بخش دیگری از مصوبات کمیته‌های پنج‌گانه زیر مجموعه ستاد بازآفرینی پایدار کلان‌شهر تهران است که گفته می‌شود؛ شاید با تصویب این موارد درقالب بسته تشویقی نوسازی و اجرای پایلوت آنها در کلان‌شهر تهران روزنه امیدی برای رفع همه دل‌نگرانی‌ها در این باره باز شود.
