آلودگی هوا یکی از بزرگترین چالشهای زیستمحیطی در جهان امروز است که سلامت انسان، حیوانات و محیط زیست را بهطور جدی تهدید میکند.این بحران در شهرهای بزرگ و مناطق صنعتی شدت بیشتری پیدا میکند و تأثیر مستقیم بر کیفیت زندگی ساکنان، منابع طبیعی و توسعه اقتصادی دارد. در خاورمیانه کشورهای عربی هم نظیر ایران به دلیل ویژگیهای جغرافیایی، اقلیمی و صنعتی خاص خود، با شدت بالایی با این مشکل مواجه هستند و آلودگی هوا و طوفانهای گرد و غبار گاهی مدارس و نهادها را مجبور به تعطیلی میکنند. بغداد و جنوب عراق در فصول طوفانهای شن و عربستان سعودی در روزهای گرد و غبار شدید این اقدامات را انجام میدهند. در ابوظبی و دبی کمتر پیش میآید، اما هشدارهای سلامتی و محدودیت فعالیتها صادر میشود.
وضعیت جهانی و منطقهای آلودگی هوا
طبق دادههای IQAir (کیفیت واقعی هوا و ذرات معلق PM2.5) و Numbeo (شاخص کلی آلودگی و کیفیت زندگی) در سال ۲۰۲۵، کشورهای عربی هم مانند ایران با مشکلات جدی آلودگی هوا روبهرو هستند.در میان کشورهای عربی، لبنان با میزان ذرات معلق برابر ۸۹.۴ میکروگرم بر مترمکعب در صدر قرار دارد و مصر با ۸۲.۷ میکروگرم، اردن با ۷۷.۱، سوریه با ۷۴.۹، بحرین با ۷۱.۶، عراق با ۷۱.۵ و عربستان سعودی با ۶۲.۵ میکروگرم در ردههای بعدی هستند.کویت با حدود ۶۹.۴ و قطر با ۶۰ میکروگرم نیز وضعیت قابل توجهی دارند. ایران نیز با ۷۵.۲ میکروگرم PM2.5 یا همان ذرات معلق در میان کشورهای عربی و منطقه وضعیت نسبتاً بالایی از آلودگی دارد. لازم به ذکر است که شاخص آلودگی ارائهشده توسط پایگاه داده جهانی Numbeo تنها به غلظت ذرات معلق بسیار ریز محدود نمیشود و عواملی مانند کیفیت آب، مدیریت زباله، آلودگی صوتی و دسترسی به فضای سبز را نیز شامل میشود؛ به همین دلیل، لبنان در این شاخص بالاتر از دیگر کشورها قرار دارد، حتی اگر در برخی مناطق عراق یا ایران میزان ذرات معلق بیشتر باشد.
وضعیت آلودگی در برخی پایتختها
در تهران، میزان ذرات معلق در سال ۲۰۲۵ به ۶۵ میکروگرم بر مترمکعب رسیده است، یعنی بیش از شش برابر حد مجاز توصیهشده توسط سازمان بهداشت جهانی. این میزان آلودگی نتیجه ترکیبی از ترافیک سنگین، استفاده گسترده از خودروهای با سوختهای فسیلی، فعالیتهای صنعتی و موقعیت جغرافیایی خاص تهران است. تهران در یک دشت محصور بین رشتهکوههای البرز واقع شده و این ویژگی باعث میشود که هوای آلوده نتواند بهراحتی از شهر خارج شود و بهویژه در فصول سرد سال تجمع آلایندهها تشدید شود. این امر موجب بروز روزهای مداوم با کیفیت هوای بسیار ناسالم میشود که تأثیر مستقیم بر سلامت تنفسی و قلبی-عروقی شهروندان دارد.در ریاض اما میزان ذرات معلق حدود ۴۳ میکروگرم بر مترمکعب است. هرچند این رقم بالاتر از حد مجاز جهانی است، اما بهطور قابل توجهی کمتر از تهران است. تفاوت عمده ناشی از وضعیت جغرافیایی و اقلیمی متفاوت ریاض است که تهویه طبیعی هوا را تسهیل میکند. علاوه بر این، تلاشهای عربستان سعودی برای توسعه انرژیهای تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به خودروهای شخصی، مانند پروژههای بزرگ مترو در ریاض و سرمایهگذاری در انرژی خورشیدی، به بهبود نسبی کیفیت هوا کمک کرده است.
ابوظبی با ۳۸ میکروگرم PM2.5 در شرایط بهتری قرار دارد. امارات متحده عربی به ویژه در ابوظبی، سرمایهگذاریهای قابل توجهی در زمینه انرژیهای تجدیدپذیر انجام داده و پروژههای توسعه شهری با رعایت استانداردهای محیط زیستی اجرا میکند. این کشور با ایجاد زیرساختهای حملونقل عمومی مدرن و توسعه انرژی خورشیدی توانسته است آلودگی هوا را نسبتاً کنترل کند، اگرچه همچنان در فصول گرم سال و هنگام گرد و غبار، میزان ذرات معلق افزایش مییابد.بغداد با ۴۲ میکروگرم PM2.5 یکی از شهرهای آلوده منطقه است. وضعیت این شهر تحت تأثیر ترکیبی از سوختن گازهای همراه نفت، ترافیک سنگین، فعالیتهای صنعتی و شرایط اقلیمی خشک قرار دارد.طوفانهای شن و گرد و خاک که در تابستان شدت بیشتری دارند، نقش مهمی در افزایش میزان ذرات معلق دارند. این شرایط، در کنار عدم مدیریت کامل منابع آلاینده، باعث شده است بغداد بهطور مداوم با مشکل کیفیت پایین هوا روبهرو باشد.
میزان مرگ و میر بر اثر آلودگی هوا در کشورهای عربی
آمارهای سازمان جهانی بهداشت نشان میدهد که آلودگی هوای بیرونی در کشورهای عربی نیز به مرگهای زودرس منجر میشود. در سالهای اخیر عراق با حدود ۱۱,۷۰۰ مرگ زودرس، امارات با حدود ۱,۴۵۰ مرگ، مصر با حدود ۴۹,۷۵۰ مرگ و لبنان با حدود ۱,۸۰۰ مرگ سالانه در اثر آلودگی هوا روبهرو بودهاند و عربستان سعودی نیز حدود ۸,۵۵۰ مرگ زودرس را ثبت کرده است. بر اساس اعلام وزارت بهداشت ایران و رسانهها، آلودگی هوا در سال اخیر باعث حدود ۵۸,۹۷۵ مرگ زودرس در ایران شده است، یعنی بهطور میانگین حدود ۱۶۱ مرگ در روز یا حدود ۷ مرگ در ساعت مرتبط با ذرات معلق بسیار ریز (PM2.5) بوده است.
علل اصلی آلودگی هوا
دلایل اصلی آلودگی هوا در کشورهای عربی شامل چند عامل مهم است. نخست، استفاده گسترده از سوختهای فسیلی است؛ کشورهای غنی از منابع نفتی مانند عربستان سعودی، عراق و کویت، بهطور مداوم گازها و ذرات آلاینده را از پالایشگاهها و صنایع نفتی وارد جو میکنند.دوم، ترافیک شهری و حملونقل است؛ در ریاض و بغداد افزایش جمعیت و تراکم خودروهای فرسوده موجب تولید حجم بالایی از آلایندهها شده است. سوم، سوختن گازهای همراه نفت که بهویژه در عراق رایج است، بهطور مستقیم ذرات و گازهای سمی را وارد هوا میکند. چهارم، طوفانهای شن و ریزگردها در مناطق خشک و نیمهخشک مانند عراق، عربستان و ایران باعث افزایش شدید PM2.5 میشوند. نهایتاً، ضعف مدیریت پسماند و دفع مواد آلاینده در برخی کشورهای عربی باعث افزایش آلودگی محیط زیست و کاهش کیفیت هوا شده است.
اقدامات مقابلهای کشورهای عربی
کشورهای عربی در سالهای اخیر پروژهها و سیاستهای متنوعی برای کاهش آلودگی هوا آغاز کردهاند. عربستان سعودی بهطور ویژه در توسعه انرژی خورشیدی سرمایهگذاری کرده و در حال حاضر حدود ۹ گیگاوات انرژی خورشیدی تولید میکند، با هدف رسیدن به ۵۰ گیگاوات تا سال ۲۰۳۰. علاوه بر این، توسعه شبکه متروی ریاض و پروژههای حملونقل عمومی در شهرهای بزرگ این کشور، با هدف کاهش وابستگی به خودروهای شخصی، در حال اجرا است.امارات متحده عربی در زمینه انرژیهای تجدیدپذیر پیشرفتهای چشمگیری داشته است. نیروگاه خورشیدی محمد بن راشد آل مکتوم در دبی با ظرفیت ۵۰۰ مگاوات و پروژههای بزرگ دیگر مانند نیروگاه نواب با ظرفیت ۱.۱ گیگاوات، بخش مهمی از تلاشهای این کشور برای رساندن به سطح ۵۰ گیگاوات تا سال ۲۰۳۰ تولید انرژی خورشیدی و کاهش وابستگی به سوختهای فسیلی و کاهش انتشار کربن است. امارات همچنین در حال توسعه پروژههای مزرعههای خورشیدی، انرژی باد و هیدروژن سبز، و همچنین پروژههای حملونقل عمومی با انرژی پاک و ساختمانهای سبز است.این کشور همچنین با توسعه شبکههای حملونقل عمومی و سرمایهگذاری در انرژی خورشیدی توانسته است بهبود قابل توجهی در کیفیت هوا ایجاد کند.با این حال ایران نیز در زمینه انرژیهای خورشیدی پیشرفتهایی داشته و در حال حاضر حدود ۷۰۰ مگاوات انرژی خورشیدی تولید میکند و برنامهای برای افزایش آن تا ۵ گیگاوات تا سال ۲۰۳۰ دارد.
بنابراین در حال حاضر کشورهای عربی نیز وضعیت بهتری از نظر آلودگی هوا ندارند و مانند بسیاری از نقاط دیگر جهان با چالشهای جدی در این زمینه روبهرو هستند. طبق دادههای جهانی در سال ۲۰۲۵، برخی از پایتختهای عربی همچون ریاض، ابوظبی و بغداد همچنان در معرض آلودگی شدید هوا قرار دارند. این آلودگی نهتنها بهخاطر استفاده گسترده از سوختهای فسیلی، ترافیک سنگین و صنایع آلاینده است، بلکه شرایط جغرافیایی و اقلیمی خاص هر یک از این شهرها، بهویژه طوفانهای شن و ریزگردها، نقش مهمی در تشدید بحران ایفا میکند. ریزگردها و گرد و غبار که معمولاً از بیابانها و مناطق خشک منطقه برخاسته و بهویژه در فصول گرم سال شدت میگیرند.
