به گزارش افکارنیوز به نقل از فارس، اندیشکده مطالعات راهبردی و بین الملل طی گزارشی به نوشته فِرد مک گلدریک به بررسی و ارزیابی راهکارها به منظور مقابله با گسترش تسلیحات هستهای درجهان پرداخت. فارس به دلیل اهمیت این مطلب خلاصه اجرایی آن را منتشر میکند که درادامه قسمت اول آن را میخوانید:
مزایای کنترل تجارت هستهای به منظور جلوگیری از گسترش تسلیحات هستهای، سالهاست که مورد بحثو بررسی قرارگرفته است. برخیها معتقدند که سیاستی برمبنای پنهانکاری و انکار که آمریکا پس از حوادثهیروشیما و ناکازاکی آن را دنبال کرد، یک سیاست ناموفق بوده است و درمقابل، پیگیری مزایای انرژی صلح آمیز هستهای درکنار برنامههای منع گسترش تسلیحات هستهای منجربه ایجاد عناصری کلیدی درجهان میشود که از گسترش تسلیحات هستهای جلوگیری به عمل میآورد. برخی دیگر
نیز براین عقیدهاند که تجارت بینالمللی تجهیزات هستهای، خطر گسترش تسلیحات هستهای درجهان را افزایش می دهد.
دیدگاه اول به انگیزههای یک کشور برای دستیابی به تسلیحات هستهای اشاره میکند، انگیزههایی ازقبیل: نگرانیها در رابطه با امنیت ملی، سیاستهای داخلی و اعتبار ملی، این دیدگاه همچنین برایجاد هنجارها، قوانین و نهادهایی به منظور جلوگیری ازگسترش چنین تسلیحاتی تأکید میکند. دیدگاه دوم بر قابلیتها و اصول فنی تمرکز میکند و این احتمال را مورد بررسی قرار میدهد که دستیابی کشورهای مختلف به فناوری هستهای منجر به افزایش خطر گسترش تسلیحات
هستهای درجهان میشود. این دیدگاه کشورهایی که ازتجهیزات و تواناییهای هستهای برخوردارند را مورد هدف قرار میدهد. هر دو دیدگاه به موضوعاتی مهم اشاره میکنند و باید مورد توجه جدی قرار گیرند.
ازمیان نُه کشوری که از تسلیحات هستهای برخوردارند، اغلب آنها از طریق پیگیری برنامههای نظامی و خرید غیرقانونی و مخفیانه تجهیزات، رزادخانههای هستهای خود را تأسیس نمودهاند. درواقع این کشورها به جای پیگیری وارداتِ قانونی تجهیزات هستهای تحت نظارت برنامههای منع گسترش تسلیحات هستهای، تواناییهای هستهای خود را ازطریق دریافت کمکهای مخفیانه ازجانب کشورهای دارای سلاحهای هستهای گسترش دادهاند.
اکثر کشورهایی که برنامههای صلحآمیز هستهای را دنبال میکنند به تعهدات خود در زمینه منع گسترش تسلیحات هستهای پایبند هستند. تأمینکنندگان تجهیزات هستهای باید سیاستهای خود در زمینه تجارت هستهای را به گونهای اتخاذ نمایند که منجربه ایجاد اصولی موثر و قابل قبول در این زمینه شود. در واقع طبق این اصول، کشورهایی که خواستار دستیابی به قابلیتهای صلحآمیز هستهای هستند باید متعهد شوند که از این فناوری به منظور تولید سلاحهای هستهای استفاده نخواهند کرد و به تعهدات خود دراین زمینه کاملاً پایبند هستند.
با این حال، مسائل تجاری در زمینه فناوری هستهای ممکن است جریان صلحآمیز انرژی هستهای را به سوی تولید تسلیحات هستهای منحرف کنند. درواقع، پلوتونیوم تولید شده در نیروگاههای هستهای میتواند برای ساخت سلاحهای هستهای نیز مورد استفاده قرارگیرد، تأسیسات غنیسازی و باز فرآوری هستهای میتوانند مواد لازم برای ساخت تسلیحات هستهای را تولید کنند و همچنین حفاظت از تأسیسات بازفرآوری امری بسیار دشوار و پرهزینه است. علاوه براین، دولتها میتوانند از همکاریهای صلحآمیز هستهای به عنوان ابزاری برای دستیابی به تواناییهای
ساخت تسلیحات هستهای استفاده کنند.
کشورهای خواهانِ تسلیحات هستهای از برنامههای صلحآمیز هستهای خود به عنوان پوششی برای گسترش قابلیتها درزمینه تولید سلاحهای هستهای استفاده میکنند. برخی از صادرکنندگان تجهیزات هستهای، به ویژه در دهههای آغازین عصر هستهای، این فناوری حساس را بدون کوچکترین توجهی به پیامدهای امنیتی آن در اختیار سایر کشورها قرار میدادند.
صرفهنظراز خطرات و مزایای تجارت هستهای، انرژی هستهای و تجارت تجهیزات هستهای همچنان ادامه خواهد داشت. درواقع، برخی از گزارشات اخیرحاکی از آن است که اغلب کشورها به دنبال دستیابی به فناوریهای هستهای هستند. یکی از مهمترین چالشهایی که آمریکا و سایر کشورهای تأمینکننده تجهیزات هستهای با آن روبرو هستند این است که اجازه ندهند این روندِ رو به رشد در توسعه فناوریهای هستهای منجربه گسترش تسلیحات هستهای درجهان شود. تقویتِ نظارت و کنترل برتجارت تجهیزات هستهای و برنامههای منع گسترش تسلیحات
هستهای به عنوان امری ضروری در رویارویی با این چالش محسوب میشود.
این گزارش به بررسی چهارموضوع مهم میپردازد:
۱. این گزارش ماهیت و اهمیت برنامههای منع گسترش تسلیحات هستهای را شرح میدهد، برنامههایی که آمریکا به منظور نظارت برصادرات مواد، تجهیزات و انتقال فناوریهای هستهای خود به آنها نیاز دارد.
۲. این گزارش برنامههای نظارتی آمریکا را با برنامههای نظارتی برصادرات تجهیزات هستهای درسایرکشورهای تأمین کننده برمبنای توافقنامههای چندجانبه دراین زمینه از جانب «کمیته زانگر»، «گروه تأمین کنندگان هستهای» و سایرمعاهدات بینالمللی ازقبیل معاهده منع گسترش تسلیحات هستهای(اِن پی تی)، مقایسه میکند.
۳. این گزارش محدودیتها، ضعفها، موفقیتها و شکستهای کنترل برتجارت هستهای تا به امروز مورد بررسی قرار میگیرد.
۴. این گزارش چالشهای آتی را شناسایی کرده و چگونگی نقش آمریکا در رویارویی با این چالشها را نیز توصیف میکند.
* نظارت برهمکاریها در زمینه فعالیتهای صلحآمیز هستهای
آمریکا و سایر کشورهای تأمین کننده تجهیزات هستهای باید از روند همکاریها با سایرکشورها درزمینه فعالیتهای صلحآمیز هستهای اطمینان حاصل نمایند. درطول سالهای گذشته، تأمین کنندگان هستهای به این نتیجه رسیدهاند که باید بر اتخاذ برنامههای جامع در زمینه منع گسترش تسلیحات هستهای پافشاری کرده، نقاط ضعف دراین زمینه را پوشش داده، محدودیتهای ویژهای را اتخاذ نموده و در صادرات تجهیزات حساس هستهای احتیاطهای لازم را لحاظ نمایند. آنها همچنین باید بر فناوریهای غیرهستهای نیز نظارت کنند و بازرسیهای دقیق و جامع را به
عنوان یک پیش شرط مهم برای تأمین تجهیزات هستهای برای سایرکشورها تعیین نمایند.
* تضمین استفاده صلحآمیز و غیرنظامی از فناوری هستهای
یکی از اصول اساسی در زمینه تجارت تجهیزات هستهای این است که کشور دریافتکننده تجهیزات، استفاده صلحآمیز و غیرنظامی از این تجهیزات را تضمین نماید. این موضوع درحال حاضر مشکلساز نیست، زیرا ۱۸۴ کشور عضو اِن پی تی به همراه تایوان تاکنون به تعهدات خود پایبند بودهاند. قانون انرژی اتمی آمریکا که توسط قانون منع گسترش تسلیحات هستهای درسال ۱۹۷۸ اصلاح شد، استفاده از هرگونه تجهیزات هستهای صادر شده توسط آمریکا به منظور ساخت و گسترش تسلیحات هستهای را منع میکند.
ممنوعیت استفاده نظامی از این تجهیزات هستهای تنها در دستورالعملهای اِن پی تی، کمیته زانگر و گروه تأمین کنندگان هستهای ذکرنشده است، بلکه اساسنامه آژانس بینالمللی انرژی اتمی نیز استفاده از کمکهای آژانس به منظور پیگیری اهداف نظامی را منع میکند.
قوانین آمریکا درزمینه منع استفاده نظامی از فناوریهای هستهای بسیار جامعتر و دقیقتر از قوانین اِن پی تی، کمیته زانگر و گروه تأمین کنندگان هستهای است. با این حال، این تفاوتها تاکنون نتایج و پیامدهای قابل توجهی را به دنبال نداشته اند.
*انپیتی باید کشورهای دارای فناوری هستهای را ملزم به اجرای پادمانها نماید
یکی دیگر از ضروریات درتجارت هستهای درجهان، اجرای دقیق پادمانها درکشورهای دارای فناوری هستهای است که از آنها به عنوان پادمانهای جامع یاد میشود(اِن پی تی باید تمام کشورهای دارای فناوری هستهای را ملزم به اجرای چنین پادمانهایی نماید). پادمانهای ضروری دیگری نیز دراین زمینه وجود دارند. درواقع باید به توسعه پادمانهایی فراتراز مدت زمان یک معاهده همکاری هستهای، افزایش اختیارات آژانس انرژی اتمی دراعمال پادمانهایی برمبنای پروتکل الحاقی، ایجاد یک سیستم پشتیبانی از پادمانهای آژانس و اجرای پادمانها درکشورهای دارای تسلیحات هستهای توجه ویژه
ای شود.
* باید قوانین آمریکا رعایت شوند نه قوانین ان پی تی
اِن پی تی تأمین کنندگان هستهای را ملزم به اجرای پادمانهای جامع به عنوان پیش شرطی برای صادرات تجهیزات هستهای نمیکند. درعوض، این معاهده تأمین کنندگان هستهای را ملزم میسازد تا این پادمانها را تنها برصادرات تجهیزات هستهای به کشورهایی که عضو اِن پی تی نیستند اعمال نمایند. دراواخر دهه ۷۰ میلادی، برخی از تأمین کنندگان هستهای مانند آمریکا و کانادا، پادمانهای جامعی را اتخاذ کردند، اما تا اوایل دهه ۹۰ میلادی اکثر صادرکنندگان تجهیزات هستهای تنها به اجرای قوانین اِن پی تی توجه میکردند و این امر منجرشد تا کشورهایی مانند آرژانتین،
برزیل و هند بدون اجرای پادمانهای لازم درزمینه فعالیتهای هستهای خود، به واردات تجهیزات هستهای ادامه دهند.
اتخاذ پادمانهای جامع توسط گروه تأمین کنندگان هستهای درسال ۱۹۹۳ به عنوان پیش شرطی برای صادرات تجهیزات هستهای، هماهنگی سیاستها دراین زمینه را به دنبال داشت و همچنین لزوم اجرای پادمانهای جامع درزمینه صادرات تجهیزات هستهای را به عنوان یک اصل عمومی و بینالمللی مطرح کرد. با این حال، این اصل توسط اقدمات چین، روسیه و آمریکا تضعیف شده است. دستورالعملهای جدید گروه تأمینکنندگان هستهای تنها به لزوم اجرای پادمانهای جامع درزمینه تعهدات جدید هستهای اشاره میکنند. این دستورالعملها با ایجاد یک استثناء، امکان صادرات تجهیزات هستهای بدون
اتخاذ پادمانهای جامع را فراهم میسازند. چین و روسیه با اشاره به این دستورالعملها، همکاریهای هستهای خود با هند و پاکستان را توجیه میکنند. علاوه براین، آمریکا تفاهمنامهای را با هند به امضا رساند که نیازمند اجرای پادمانهای جامع نبود و گروه تأمین کنندگان هستهای را نیز وادار ساخت تا یک استثناء در دستورالعملهای خود در زمینه پادمانهای جامع برای هند ایجاد نمایند.
* قوانین ان پی تی مخالف قوانین آمریکاست
پایایی پادمانهای هستهای، ادامه روند اجرای این پادمانها درصورت تعلیق یا به پایان رسیدن مدت زمان تفاهم نامهها را تضمین میکند. طبق قوانین آمریکا، درصورت تعلیق یا انقضای زمان یک تفاهم نامه و یا عدم پایبندی یک کشور به تعهدات اِن پی تی، اجرای پادمانهای مرتبط با این تفاهم نامه باید همچنان ادامه یابد. دستورالعملهای گروه تأمین کنندگان هستهای خواستار پایایی پادمانهای هستهای هستند، اما این دستورالعملها قراردادهای مربوط به پیش از سوم آوریل ۱۹۹۲ را شامل نمیشوند. اصول مربوط به پایایی پادمانهای هستهای هم اکنون
مورد تأیید تأمین کنندگان هستهای درجهان قرار دارند. با این حال، قوانین اِن پی تی به عنوان یک نقطه ضعف دراین زمینه محسوب میشوند. درواقع، اگریک کشور از پایبندی خود به قوانین اِن پی تی عقب نشینی کند، آنگاه دیگر ملزم به اجرای پادمانهای هستهای نیست.
با این حال، اعضای جامعه انرژی اتمی اروپا تعهداتی را ایجاد نموده اند که صرفهنظر از عضویت در اِن پی تی، کشورها را ملزم به اجرای پادمانهای هستهای میسازد.
* اصرار آمریکا بر اجرای پروتکل الحاقی
پروتکل الحاقی اختیارات آژانس درزمینه دسترسی به اطلاعات لازم در رابطه با فعالیتهای هستهای یک کشور را افزایش داده و همچنین تواناییهای آژانس به منظور شناسایی و مقابله با فعالیتهای غیرقانونی و مخفیانه را نیز تقویت مینماید. آمریکا دربرخی از تفاهم نامههای اخیر، پروتکل الحاقی را نیز لحاظ نموده است. آمریکا با لحاظ نمودن پروتکل الحاقی در موافقتنامههای پادمان خود با آژانس انرژی اتمی درسال ۲۰۰۹، هم اکنون درجایگاهی قرار دارد که قادراست براعمال پروتکل الحاقی در تفاهم نامههای جدید پافشاری کند.
کشورهای شرکت کننده در کنفرانس بازنگری اِن پی تی درسال ۲۰۱۰ نتوانستند درزمینه لزوم اجرای پروتکل الحاقی به عنوان پیش شرطی برای صادرات تجهیزات هستهای به توافق برسند. جنبش عدم تعهد بر لزوم اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی تأکید میکند، موضعی که به سبب ریاست ایران بر این جنبش، بعید به نظرمی رسد طی سه سال آینده تغییرکند. با این حال، در اکتبر سال گذشته، ۱۱۹ کشور به همراه جامعه انرژی اتمی اروپا براجرای بی قید و شرط پروتکل الحاقی تأکید کردند. پروتکل الحاقی به عنوان یک اصلِ بینالمللی مورد قبول واقع شده است، اما کشورهایی مانند برزیل، آرژانتین و مصر با امضای آن
مخالفت میکنند.
اگر آژانس انرژی اتمی نتواند به اجرای پادمانها دریک کشور بپردازد و یا آن کشور از تعهدات خود نسبت به قوانین اِن پی تی عقبنشینی کند، آنگاه پادمانهای جایگزین این امکان را به کشورهای تأمین کننده تجهیزات هستهای میدهند تا پادمانهای دیگری را درزمینه ارسال تجهیزات هستهای به کشور مورد نظر اتخاذ نمایند. سیاستهای آمریکا نیازمند پادمانهای جایگزین در رابطه با تفاهم نامهها درزمینه همکاریهای هستهای است. گروه تأمین کنندگان هستهای نیز دستورالعملهایی را دراین زمینه اتخاذ نموده است، اما این دستورالعملها قراردادهای پیش از سوم آوریل سال
۱۹۹۲ را شامل نمیشوند. تا به امروز، هیچ کشوری به اجرای پادمانهای جایگزین نپرداخته است، اما این پادمانهای جایگزین همچنان به عنوان ابزاری مهم به منظور تضمین اجرای پادمانهای جامع محسوب میشوند. پ
* قوانین درکشورهای دارای تسلیحات هستهای رعایت نمیشوند
لزوم اجرای پادمانهای جامع درزمینه صادرات تجهیزات هستهای به کشورهای دارای تسلیحات هستهای، در قوانین اِن پی تی، کمیته زانگر و گروه تأمین کنندگان هستهای ذکرنشده است. آمریکا برلزوم اجرای برخی از تعهدات در توافق نامههای خود با کشورهای دارای تسلیحات هستهای تأکید میکند و تمام کشورهای دارای تسلیحات هستهای که عضو اِن پی تی هستند، پایبندی خود به اجرای دواطلبانه پادمانها را اعلام نمودهاند. این امر شرایط برای اجرای پادمانهای آژانس در تأسیسات هستهای موردنظر را فراهم میسازد، اما درعین حال این اجازه را میدهد که آن کشور درهرزمان
از اجرای پادمانها در تأسیسات خود جلوگیری به عمل آورد.
* اکثر کشورها بازرسی و نظارت را نمیپذیرند
تفاهمنامههای آمریکا معمولاً برلزوم اجرای ضوابط تعیین شده در «کنوانسیون حفاظت فیزیکی از مواد هستهای» و دستورالعملهای گروه تأمینکنندگان هستهای تأکید دارند. تفاهمنامههای اخیر نیز به اجرای توصیههای آژانس در زمینه حفاظت فیزیکی از مواد و تأسیسات هستهای اشاره میکنند. کنوانسیون حفاظت فیزیکی از مواد هستهای تنها جنبههای عمومی از حفاظت فیزیکی را توصیف میکند و چگونگی تعیین جزئیات دراین زمینه را برعهده کشورها میگذارد. اما توصیههای آژانس جزئیات بیشتری را در زمینه چگونگی حفاظت از مواد و
تأسیسات هستهای ارائه میدهند.
حفاظت فیزیکی از مواد هستهای به عنوان یک مسئولیت مهم برای هرکشور محسوب میشود. با این حال، اکثرکشورها در برابر بررسیها و بازنگریهای بینالمللی در رابطه با سیستمهای امنیتی خود مقاومت میکنند.
* آمریکا هیچگونه فناوریهای حساس هستهای را در اختیار کشورها نمیگذارد
تأمینکنندگان تجهیزات هستهای محدودیتهایی را در رابطه با انتقال فناوریهای غنی سازی و بازفرآوری هستهای اعمال میکنند. زیرا این فناوریها میتوانند در روند تولید تسلیحات هستهای مورد استفاده قرار گیرند. در واقع توافقنامههای آمریکا در زمینه همکاریهای هستهای، انتقال این فناوریهای حساس هستهای را منع میکنند. به عبارت دیگر، آمریکا فناوریهای حساس هستهای را در اختیار سایر کشورها قرار نمیدهد. قوانین آمریکا همچنین دولت این کشور را ملزم میسازد تا کمکهای اقتصادی و نظامی خود به کشورهایی که درصدد
دستیابی به فناوریهای غنیسازی و بازفرآوری هستند را قطع نماید.
دستورالعملهای گروه تأمینکنندگان هستهای نیز خواستار اعمال محدودیتهایی درزمینه انتقال فناوریهای حساس هستهای هستند. در ژوئن سال ۲۰۱۱، این گروه قانونی را به تصویب رساند که برمبنای آن تنها کشورهای عضو اِن پی تی که اهدافی همگام با برنامههای منع گسترش تسلیحات هستهای را دنبال میکنند و همچنین به اجرای پادمانهای هستهای پایبند هستند، حق دستیابی به فناوریهای غنی سازی و بازفرآوری را دارند.
اکثر کشورهای تأمینکننده هستهای، در زمینه اتخاذ سیاستهایی به منظور جلوگیری از انتقال فناوریهای حساس هستهای ازآمریکا تبعیت نکردند. با این حال، فناوریهای غنی سازی و بازفرآوری هستهای دراختیار کشورهایی قرار گرفت که فاصله چندانی تا دستیابی به این فناوریها نداشتند(انتقال غیرقانونی و مخفیانه این فناوریها توسط کشورهایی مانند پاکستان و کره شمالی، برنامههای منع گسترش تسلیحات هستهای درجهان را تهدید میکند). کشورهای تأمین کننده هستهای اهمیت ویژهای برای نظارت بر چگونگی انتقال فناوریهای غنی سازی و بازفرآوری قائل هستند و
این مسئله به یکی از موضوعات مهم در گفتگوهای گروه تأمیننندگان هستهای، شورای حکام آژانس انرژی اتمی و کنفرانس بازنگری اِن پی تی تبدیل شده است. اغلب کشورهای فاقد تسلیحات هستهای بر دستیابی به این فناوریها و تأسیسات طبق قوانین اِن پی تی پافشاری میکنند.
* صادرات مواد قابل استفاده در تولید تسلیحات هستهای
آمریکا از صادرات پلوتونیوم برای مقاصد صلحآمیز هستهای نیز جلوگیری میکند. علاوه براین، قوانین آمریکا محدودیتهای شدیدی را نیز در رابطه با صادرات اورانیوم غنی شده با خلوص بالا اعمال میکند. گروه تأمین کنندگان هستهای صادرات پلوتونیوم یا اورانیوم غنیشده با خلوص بالا را منع نمیکند، اما خواستار ایجاد محدودیتهایی درزمینه صادرات مواد قابل استفاده درتولید تسلیحات هستهای است. اعلامیه سیاست مشترک اتحادیه اروپا، محدودیتهایی را درزمینه انتقال پلوتونیوم و اورانیوم غنی شده میان اعضای این اتحادیه اعمال میکند. کشورهای دارای دخایرعمده پلوتونیوم نیز شرایطی
را برای چگونگی انتقال پلوتونیوم تعیین نموده اند
