روابط ازبکستان و ایالات متحده آمریکا را می‌توان پر فراز و نشیب‌ترین روابط یک جمهوری آسیای مرکزی با ایالات متحده در نظر گرفت.
اخبار بین‌الملل- در نخستین سال‌های پس از استقلال، اسلام کریم‌اف، اولین رئیس‌جمهور ازبکستان ضمن حفظ مناسبات نزدیک با مسکو در دوره ریاست جمهوری بوریس یلتسین، تلاش می‌کند تا بهبود مناسبات با ایالات متحده آمریکا را نیز در دستور کار قرار دهد، با این حال نگاه آمریکایی‌ها به جناح اوپوزیسیون وقت (جنبش بیرلیک) مانع از توسعه کمی و کیفی روابط در سال‌های نخست پس از استقلال شد.
در آن زمان البته مداخله ازبکستان در جنگ داخلی تاجیکستان بعضاً با همکاری آمریکایی‌ها نیز صورت می‌گرفت. در نهایت اما پس از ماجرای 11 سپتامبر و هجوم آمریکا به افغانستان و اوج دوره افول روسیه پساشوروی در اواخر دهه 1990 را می‌توان نقطه عطف نزدیکی آمریکا و ازبکستان در نظر گرفت.
پس از آن بود که کریم‌اف در سال 2002 نخستین سفرش به ایالات متحده و دیدار با جورج بوش پسر را رقم زد، سپس سیر مناسبات دو کشور رو به رشد گذارد. در نتیجه این بهبود روابط ازبکستان به نیروهای ناتو و ایالات متحده اجازه داد تا از پایگاه هوایی کارشی ــ خان‌آباد در خاک این کشور برای حمله به افغانستان استفاده کنند. تحولات سال 2006 در اندیجان و مواضع ایالات متحده اما دوباره روابط دو کشور را رو به سردی نهاد. بعد از آن نیز ازبکستان در لیست تحریم‌های ایالات متحده قرار گرفت و وضعیت به‌مراتب بدتر شد.
موازنه مسکو ــ واشنگتن در سیاست خارجی جدید میرضیایف
با روی کار آمدن شوکت میرضیایف، ازبکستان در یکی از نخستین و مهم‌ترین گام‌های سیاست خارجی خود، روی به رویکرد موازنه مثبت، همچون الگوی نسبتاً موفق قزاقستان گذارد. در نخستین ماه‌های پس از ریاست‌جمهوری‌اش، میرضیایف یک سفر مهم به واشنگتن و دیدار با دونالد ترامپ را در دستور کار قرار داد. در بازه پس از آن و بر اساس نقشه راهی که مورد توافق دو کشور قرار گرفت، روابط با یک شیب ملایم رو به توسعه نهاد. در این دوره ازبکستان شماری از اصلاحات مدنظر ایالات متحده را در داخل اعمال نمود و به‌عوض از مقادیر قابل توجهی کمک مالی و سرمایه‌گذاری شرکت‌های آمریکایی، و البته بخش مهمی از لابی‌های سیاسی در سطح بین‌المللی برخوردار شد.
با این حال نقش مسکو متغیری است که در این فرایندها بسیار تأثیرگذار بوده است. هم‌زمان با ایالات متحده آمریکا، روسیه نیز روند توسعه کمی و کیفی مناسبات خود با تاشکند را از 2017 در دستور کار قرار داده است. نمودهای این توسعه مناسبات در حوزه‌های امنیتی و سیاسی به‌وضوح قابل مشاهده است. این فرایند موجب شد تا ازبکستان همچون همیشه مقابل یک دوراهی سخت مسکو ــ واشنگتن قرار بگیرد، در همین راستا، از روز گذشته رسانه‌ای ازبک و آمریکایی از سفر قریب‌الوقوع مایک پامپئو، وزیر امور خارجه ایالات متحده به ازبکستان در ابتدای سال 2020 خبر داده‌ا‌ند.
در سفر احتمالی پامپئو به تاشکند مهم‌ترین محورهای احتمالی مباحث دو طرف پیرامون موارد مذکور خواهد بود. البته باید اشاره داشت به‌خلاف پامپئو که نخستین سفرش به‌عنوان وزیر امور خارجه ایالات متحده را به ازبکستان ترتیب می‌دهد، سرگئی لاوروف، همتای روسی وی سفرهای متعددی را به تاشکند در این دوره داشته است.
دوراهی اتحادیه اقتصادی اوراسیا و سازمان تجارت جهانی
حوزه اقتصاد اصلی‌ترین و کلیدی‌ترین محور دیدارهای اخیر خواهد بود. ازبکستان برای اجرای برنامه‌های اصلاحی و جهش پیش‌بینی‌شده در توسعه اقتصادی، به‌میزان قابل توجهی نیازمند ورود به نهادهای مالی و اقتصادی بین‌المللی است. در منطقه آسیای مرکزی و به‌طور عام‌تر شوروی سابق، مهم‌ترین و در دسترس‌ترین نهاد، اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌باشد. مسکو پیش از این چندین بار از ازبکستان برای عضویت در این اتحادیه گمرکی ارتقایافته و استفاده از مزایای آن دعوت کرده است. حضور در این اتحادیه نیز می‌تواند به‌میزان قابل توجهی موجب رشد اقتصادی ازبکستان از چند جهت شود؛ مهم‌ترین وجه این موضوع کارگران مهاجر ازبکی هستند که در حال حاضر در روسیه و به‌شمار کمتر در قزاقستان و بلاروس به‌سر می‌برند. تسهیل صدور مجوز کاری و شماری از مزایای دیگر می‌تواند سهم وجوه ارسالی توسط این کارگران را در تولید ناخالص داخلی ازبکستان ارتقا دهد. طی 6 ماه نخست سال 2019 این رقم بیش از 2 میلیارد دلار بوده است. از سوی دیگر نیز، بهترین بازار برای محصولات ازبک در حوزه شوروی سابق وجود دارد، لذا، بهره‌مندی از تعرفه‌های ترجیحی در این منطقه می‌تواند رشدی سریع و مقرون به صرفه برای ازبکستان فراهم آورد.
از سوی دیگر اما یک چالش جدی ازبکستان در این زمینه، عضویت در سازمان تجارت جهانی برای توسعه مناسبات با کشورهای غربی و بهره‌مندی از کمک‌های آمریکایی‌ها است. ازبکستان همچنین نیم‌نگاهی به ایجاد وابستگی متقابل اقتصادی با غرب و توازن تجاری کنار موازنه سیاسی دارد. ایالات متحده اخیراً به‌طور رسمی ازبکستان را در خصوص عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا تهدید کرد. ویلبر راس، وزیر تجارت آمریکا اخیراً به‌طور صریح گفته بود عضویت ازبکستان در اتحادیه اوراسیا می‌تواند مانع از عضویت آن در سازمان تجارت جهانی شود. وی همچنین در یک بسته حمایتی و انگیزشی، پیشنهاد افزایش صادرات ازبکستان به آمریکا به‌مبلغ 1.5 میلیارد دلار را برای کاهش وابستگی و امتیازات اتحادیه اوراسیا مطرح کرده بود.
اکنون به‌نظر می‌رسد یکی از محورهای کلیدی مذاکرات پامپئو با مقامات ازبک اقناع آن‌ها برای انتخاب سازمان تجارت جهانی به‌جای اتحادیه اوراسیا باشد، در عین حال به‌نظر می‌رسد ازبکستان در صدد یافتن راهی میانه برای استفاده از بخش مهمی از مزیت‌های هر دو طرف است.
مسئله «ازبکستانِ هسته‌ای»
محور مهم دیگری که به‌نظر می‌رسد در این سفر با جدیت از سوی آمریکایی‌ها مورد توجه قرار بگیرد، برنامه‌های هسته‌ای ازبکستان است. تاشکند در یک قرارداد با مسکو، پیرامون ساخت یک نیروگاه اتمی مدرن در ولایت بخارا توافق کرده است. مراحل تحقیقات اولیه و جانمایی این پروژه به اتمام رسیده و وارد فرایند طراحی و ساخت شده است. با توجه به نیاز فوری ازبکستان به تأمین انرژی برای توسعه اقتصادی پیش‌بینی‌شده، پیش‌بینی می‌شود طی 5 سال آینده فاز نخست این نیروگاه تأسیس شود.
از سوی دیگر اما رویکرد ایالات متحده در آسیای مرکزی طی دوران پس از فروپاشی شوروی بر «عدم‌اشاعه» متمرکز بوده است. در قزاقستان به‌خوبی این رویکرد پیگیری شده و این کشور یکی از جمهوری‌های پیش‌رو در این زمینه می‌باشد، با این حال اما روسیه نه‌تنها در شوروی سابق بلکه در سطح جهان، در توسعه استفاده از انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای پیش‌رو بوده و در بیش از 30 کشور دنیا تأسیسات مدرن هسته‌ای راه‌اندازی کرده است، رویکردی که واشنگتن به‌شدت مخالف آن است.
از این منظر، پیش‌بینی می‌شود ازبکستانِ هسته‌ای نیز یکی از محورهای گفت‌وگوی پامپئو با مقامات ازبک باشد. تشدید نظارت‌ها و فعالیت در چارچوب نظارت نهادهای بین‌المللی یکی از درخواست‌های احتمالی آمریکایی‌ها در صورت عدم توانایی ارائه یک آلترناتیو خواهد بود.
همکاری‌های امنیتی منطقه‌ای
ایالات متحده آمریکا یک استراتژی ژئوپولیتیک اتصال آسیای مرکزی به آسیای جنوبی را طی ماه‌های اخیر مطرح و پیگیری کرده است. بخش نخست این پروژه با احداث خط لوله انتقال گاز تاپی پیگیری شده است. در فرایند ایجاد صلح و ثبات در افغانستان با مشارکت کشورهای آسیای مرکزی، به‌ویژه ازبکستان، این موضوع از دریچه دیگری پیگیری شده است. مذاکرات بین‌افغانی یک سال اخیر با میانجی‌گری ازبکستان یکی از نمودهای این فرایند بوده است، در عین حال، واشنگتن متمایل به توسعه برخی پیوندهای نظامی و امنیتی با تاشکند نیز بوده است.
از سوی دیگر اما مسکو نیز به تقویت پیوندهای نظامی و امنیتی منطقه‌ای در چارچوب‌های دوجانبه و چندجانبه پرداخته است. بخش مهمی از این موضوع در خلال سازمان همکاری شانگهای و با مشارکت چین انجام شده است. اخیراً نیز شمار اندکی از نیروهای نظامی ازبک در رزمایش نظامی «سنتر2019» در روسیه و چند جمهوری آسیای مرکزی حضور داشتند. این مناسبات کنار بازگشت قراردادهای امنیتی و نظامی پیشین حتی موجب شد شائبه عضویت مجدد ازبکستان در سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی، که آخرین بار سال 2012 از آن خارج شده بود، مطرح شود. این موضوع نیز احتمالاً یکی از محورهای مذاکرات وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریکا در تاشکند خواهد بود.
