تشکیل کمپین‌های محیط زیستی و ورود انجمن‌های غیردولتی گرچه مرهمی در این خصوص به شمار می‌رود اما واقعیت این است که اگر از هم اکنون به فکر جبران این کاستی‌ها نباشیم باید آینده‌ای نه چندان روشن را برای نسل‌های بعدی متصور شویم.
آتش بر جان طبیعت
افزایش چند سال گذشته آتش‌سوزی‌ها در دل طبیعت استان زنگ خطری برای مسئولان و عموم دوستداران طبیعت در تابستان امسال بود تا بیش از گذشته افکار عمومی را به سمت و سوی حفظ و صیانت از مراتع استان سوق دهد.
در استان عامل انسانی بیشترین نقش را در شکل‌گیری این آتش‌سوزی‌ها دارد و نهادهای دولتی و غیردولتی باید برای روشنگری و فرهنگسازی وارد میدان شوند. افرادی که برای گذران چند ساعته در طبیعت بودند و حاضر به خاموش کردن آتش بعد از اتراق نبودند، آتشی بر جان طبیعت انداختند که برای جبران آن سالیان متمادی زمان نیاز است.
فرسایش خاک و بروز آلودگی‌های زیست محیطی از پیامدهای این رویداد تلخ است که جبران آثار و مخاطرات آن در طول زمان سخت و دشوار است. همشهری در این گزارش با پرداختن به آمار و ارقام رخداد در طی چند سال گذشته در صدد بررسی عوامل و نتایج این قبیل آتش سوزی‌هاست.
عامل انسانی
رئیس اداره جنگلکاری منابع طبیعی و آبخیزداری استان تاثیر آتش‌سوزی‌ها را در از بین رفتن مراتع استان مهم می‌داند و می‌گوید: این قبیل رویدادهای تلخ که بیشتر عامل انسانی دارد، در بروز آلودگی‌ها، فرسایش خاک و کاهش سطح جنگلها بی‌تأثیر نیست.
«مجید معانی» با تأکید بر حفظ و صیانت از مراتع جنگلی استان از سوی عموم مردم بیان می‌کند: موضوع صیانت از جنگلها در حالی مطرح است که در چند سال اخیر آتش‌سوزی‌ها در مراتع استان در بروز خشکسالی تأثیر زیادی گذاشته اند. وی بروز خشکسالی و نبود بارندگی در گسترش آفت‌های درختی و گیاهی را مهم می‌داند و بر این باور است باید برای مقابله با آن اقدامات لازم در طول سال اجرایی شود.
معانی آتشسوزی در جنگلها را یکی از فجایع زیست محیطی در استان اعلام می‌کند و ادامه میدهد: این قبیل رویدادهای تلخ بیشتر در فصل تابستان روی میدهد که گرم شدن هوا، حضور بیشتر مردم در مراتع و جنگلها و توجه نکردن به اطفای حریق در شکل‌گیری آن نقش داشته است.
رئیس اداره جنگلکاری منابع طبیعی و آبخیزداری در پاسخ به پرسش همشهری درباره افزایش آتش‌سوزی‌ها در مراتع عنوان می‌کند: استان زنجان از نعمت وسعت بالای جنگلی برخوردار نیست؛ اما آتشسوزی در مراتع استان همواره آمارهای بالایی دارد.
با این حال واکاوی این موضوع از سوی کارشناسان مربوطه انجام گرفته و بسیاری از کارشناسان معتقدند؛ انسان‌ها در آتشسوزی مراتع زنجان نقش بسزایی دارند. طی چند سال اخیر و با توجه به بالا رفتن دمای کره زمین، امسال نیز آمار آتش سوزی‌ها در کشور بالا بود و گاهی برای اطفای حریق در جنگلها و مراتع روزها تلاش شد و برخی نیز موجب از بین رفتن عرصه‌های طبیعی کشور شد.
معانی با اشاره به افزایش آتش‌سوزی‌ها در شهرستان‌های زنجان و طارم علیا در سال جاری اضافه می‌کند: آتشسوزی جنگلها جزو حریق‌‌های غیرقابل کنترلی هستند که معمولا در مناطق غیرمسکونی و خالی از سکنه اتفاق می‌‌افتند، ولی گاهی به دلیل وسعت آتشسوزی، خانه‌‌ها، انسان‌ها، مزارع کشاورزی و گونههای جانوری نیز طعمه حریق میشوند.
وی عامل انسانی و طبیعی را در شکل‌گیری بیشتر آتش سوزی‌های استان تاثیر گذار می‌داند و می‌گوید: حریق‌‌هایی که به طور طبیعی رخ می‌‌دهند معمولا با صاعقه و سوختن شاخ و برگ خشک درختان شروع میشود. عوامل انسانی مانند انداختن سیگار روشن در جنگلها و مراتع نیز می‌تواند باعث بروز حریق‌‌های جنگلی شود که این عامل درصد بالایی را به خود اختصاص میدهد.
به گفته وی آتشسوزی مراتع در واقع خسارت به ثروت ملی است و آسیب‌‌های اقتصادی و اجتماعی را به دنبال دارد.
رئیس اداره جنگلداری روی سخنش با مردمی است که در طبیعت قدم می‌گذارند و به آنان می‌گوید: عموم مردم باید مسائل ایمنی را در هنگام حضور در این مناطق رعایت کنند و از برپا کردن آتش و پرتاب اشیای آتش‌‌زا از جمله سیگار خودداری کنند.
آتش‌سوزی‌های جنگلی
یک کارشناس گیاهان دارویی در استان با پرداختن به انواع آتش‌سوزی‌ها در جنگلها می‌گوید: برحسب اینکه آتشسوزی در چه قسمت‌های از مواد سوختنی گسترش می‌یابد در 4 شکل زیرزمینی، سطحی، تنه ای و تاجی بررسی شود.
«کبری سلامپور» در تشریح جزئیات آتشسوزی زیرزمینی می‌افزاید: این نوع آتشسوزی معمولا دون شعله و دود است و در داخل زمین‌هایی که دارای رگه‌های زغال سنگ و تورب، توده‌های متراکم متشکل از چمن‌های خشک، ریشه خشک درختان و خاکبرگ هستند ممکن است روزها و هفته‌ها بدون اینکه مشاهده شود دوام و قوام یابد.
به گفته وی آتش‌سوزی‌های زیر زمینی به صورت بطئی پیشرفت کرده و گاهی از طریق ریشه و کنده درختان به بیرون از زمین راه یافته و به آتش‌سوزی‌های دیگر تبدیل میشوند.
سلامپور درباره آتش سوزی‌های سطحی می‌افزاید: آتشسوزی سطحی بر اثر آتش گرفتن علوفه، برگ‌ها و سر شاخه‌های خشک و مازاد مقطوع افتاده در سطح جنگل به وجود می‌آید. این آتشسوزی سبب از بین رفتن علوفه و پوشش سطحی و همچنین نهال‌ها و سوختن تنه درختان جوان و آسیب رسیدن به کنده درختان مسن میشود.
وی اضافه می‌کند: گاهی اوقات که شرایط آتش‌سوزی‌های سطحی مساعد باشد، به سرعت توسعه یافته و به آتش سوزی تنه‌ای و تاجی تبدیل میشود و به درختان صدمه فراوان می‌رساند.
این کارشناس گیاهان دارویی در استان در تشریح آتشسوزی تنه‌ای بیان می‌کند: در این آتشسوزی، آتش به درختان مخصوصا درختان میان تهی و خشک سر پا سرایت می‌کند. درختان خشک و کهنسال بلوط بیشتر از سایر گونه‌ها در معرض خطر این نوع حریق قرار دارند. بعضا شاخه و قسمت‌های مشتعل این درختان در شیب‌ها پخش شده و کانون‌های جدید آتشسوزی را به وجود می‌آورند.
در شکل دیگر آتشسوزی درختان، آتشسوزی تاجی در تاج درختان است که بیشتر در انواع سوزنی برگان و از پهن برگان دراکالیپتوس که دارای اسانس و رزین‌های قابل اشتعال شدید هستند، رخ میدهد و به سرعت پیشروی می‌کند.
سلامپور اضافه می‌کند: آتشسوزی تاجی در مناطقی که آب و هوای گرم و خشک دارند، رخ میدهد. این نوع حریق روی درختان سوزنی برگ قابل اشتعال که نوع برگ‌ها و طرز قرار گرفتنشان موجب جریان بهتر آتش میشود زبانه می‌کشد و خسارت فراوانی به جا می‌گذارد و خاموش کردن آن اغلب دشوار است.
وی در پاسخ به پرسش همشهری درباره وقوع کدام شکل از انواع آتش‌سوزی‌های جنگلی در استان عنوان می‌کند: در استان زنجان آتش سوزی‌های سطحی، تنه‌ای و تاجی بیشتر به چشم می‌آید که در مناطق مستعد به خصوص طارم در چند سال اخیر بییشتر روی داده است.
به گفته سلامپور در تابستان امسال با وقوع آتش‌سوزی‌هایی در منطقه طارم شاهد از بین رفتن تنه درختان ارس بودیم.
خسارت سنگین
طبق آمار سازمان جهانی فائو، آتشسوزی در هر هکتار232 دلار به تناسب نوع و کیفیت مرتع خسارت به بار می‌آورد و در این راه حفظ و صیانت از عرصه‌ها بسیار حائز اهمیت است. فرمانده یگان حفاظت منابع طبیعی استان با اعلام اینکه بیش از 51 درصد از وسعت استان را مراتع تشکیل میدهد که زندگی 24 هزار خانوار به این بخش وابسته است، می‌گوید: در6 ماه نخست امسال آتشسوزی در1247 هکتار از مراتع استان در 72 مورد روی داده است.
سرهنگ «منصور خسروی» می‌افزاید: سال گذشته آمار آتش‌سوزی‌ها در استان حکایت از افزایش 7 برابری در مقایسه با سال 93 دارد و این میزان در سال جاری در مقایسه با سال گذشته چشمگیر بوده است.
به گفته وی، افراد غیربومی و گردشگران که در طبیعت استان ساعاتی را می‌گذرانند با روشن کردن آتش به شکل تفننی باعث حریق گسترده میشوند که این موضوع تابستان امسال در طارم و زنجان به وفور دیده شد.
تخریب با نام تغییر کاربری
تغییر کاربری‌ها در اشکال مختلف کشاورزی و مسکونی در اراضی ملی با خود تخریب را به دنبال دارند. مسأله‌ای حاد که مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان در گفت و گو با همشهری در میان می‌گذارد.
«خلیل آقاجانلو» با اشاره به اینکه تخریب‌های روی داده در اراضی ملی از بین رفتن پوشش گیاهی را به دنبال دارد، می‌گوید: با تخریب اراضی ملی زمینه برای بروز سیلاب با هرگونه بارش فراهم میشود و تدام این امر خسارت‌های ناگوار جانی و مالی را بر جای می‌گذارد.
وی تداوم این شکل از رواناب‌ها و ذخیره نشدن آب را در بروز کم آبی‌ها تاثیرگذار می‌داند و بیان می‌کند: به هر حال تداوم این فرایند با ادامه تخریب‌ها معضل جدی برای اراضی ملی است.
آقاجانلو متوسط بارش‌ها در زنجان را 300 میلی‌متر اعلام می‌کند و آن را فرصت مناسبی برای کشت دیم گندم و جو می‌داند.
این مقام استانی در پاسخ به پرسش همشهری درباره اجرای کاداستر و نقش آن در مالکیت عرصه نشینان بیان می‌کند: با صدور سند مالکیت مشکلات مربوط به حد و حدود اراضی از پیش رو برداشته میشود و این طرح به تایید مراجع ذیربط رسیده است.
آقاجانلو یکی از مشکلات سد راه برای جلوگیری از هرگونه سوء استفاده در اراضی ملی را نسق‌های کشاورزی بیان می‌کند و می‌افزاید: با اجرای کامل طرح کاداستر اراضی هرگونه سوء استفاده و تخلف در اراضی ملی از پیش پا برداشته میشود.
به گفته وی هم اکنون این طرح به شکل پایلوت در شهرستان طارم اجرا میشود و در شهرستان خرمدره نیز بخشی از طرح اجرا شده است.
چهره نازیبای خشکسالی
دردهه‌های اخیر از میان حوادث طبیعی که زندگی انسان را روی کره خاکی تحت‌تاثیر قرار داده است، فراوانی خشکسالی بیش از سایر حوادث گزارش شده است. خشکسالی از پدیده‌های خزنده محیطی است که خسارت‌های زیادی را بر منطقه تحت‌تاثیرتحمیل می‌کند. در استان زنجان نیز تنوع اقلیمی تاثیر مضاعفی بر رشد گونههای مختلف گیاهی و ادامه حیات گونههای مختلف جانوری در نقاط مختلف گذاشته است. بحران آب و کاهش بارندگی‌ها در گذر زمان موجب شده خشکسالی در نقاط مختلف استان تشدید شود. تداوم این امر در سایه ضعف برنامه‌ریزی و هماهنگی بین ارگان‌ها در گذر زمان تهدیدی برای انقراض گونههای جانوری و گیاهی است.
مدیر کل حفاظت محیط زیست استان درگفت‌وگو یی با اشاره به تاثیر خشکسالی بر انقراض گونههای گیاهی استان زنجان می‌گوید: بررسی تاثیر کاهش بارندگی‌ها در منابع طبیعی، مستثنیات و اراضی زراعی امری ضروری است که با کاهش بارندگی‌ها و بروز خشکسالی‌ها باید مدیریت دام در مراتع از سوی دامدارن و بهره‌برداران جدی گرفته شود.
«سید رضا موسوی مشکینی» با اشاره به ورود دام مازاد به مراتع استان از سوی دامداران در نقاط مختلف می‌افزاید: کاهش بارندگی و فشار بر مرتع با ورود دام مازاد، باعث از بین رفتن گونههای گیاهی میشود که نتیجه این بی‌تفاوتی‌ها در فرسایش خاک نمود پیدا می‌کند.
وی آسیب به زیستگاه‌های حیات وحش و پوشش‌های جنگلی بر اثر خشکسالی و کاهش بارندگی‌ها را عنوان و اظهار می‌کند: زندگی حیات وحش در تعادل با سایر گونههای جانوری گره خورده است.
افت آب‌های زیرزمینی
موسوی درباره افت آب‌های زیرزمینی به دلیل کاهش بارندگی‌ها در استان می‌گوید: کاهش این افت در سایه کاهش بارندگی‌ها و فرسایش خاک بروز و ظهور پیدا می‌کند و در این راستا اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری در نقاط ضروری باید با جدیت دنبال شود.
موسوی ضعیف شدن پوشش گیاهی، خشک شدن گیاهان علوفه‌ای و مرتعی و در نتیجه اختلال در زنجیره غذایی وحوش، خسارت به کمربندهای سبز و مناطق حفاظت شده به وسیله درختان، تهدید و نابودی گونههای نادر گیاهی و هجوم آفات گیاهی در هنگام خشکسالی را از نتایج تاثیر خشکسالی بر گونههای گیاهی بیان می‌کند و ادامه میدهد: افزایش فرسایش آبی و بادی، کاهش کیفیت خاک، فرسایش شدید خاک به دلیل نبود پراکنش متعادل نزولات جوی و بی‌نظمی در چرخه اکولوژیکی و شرایط اقلیمی منطقه نتیجه تخریب‌هایی است که به علت کاهش بارندگی‌ها رخ میدهد.
وی در ادامه درباره خسارت به تنوع گونه‌ای، کاهش و تخریب زیستگاه ماهیان و حیات وحش بر اثر خشکسالی بیان می‌کند: کوچ و مهاجرت بی‌رویه حیوانات وحشی به دلیل کمبود آب و غذای کافی، افزایش آسیب‌پذیری شکار به دلیل تمرکز گونههای نزدیک آب، افزایش بیماری و تنش در گونههای در معرض خطر و کاهش باروری و به دنبال آن کاهش جمعیت وحوش و انقراض محلی از خسارت‌های جبران ناپذیری است که بر اثر خشکسالی به محیط زیست وارد میشود.
موسوی کاهش جفت‌گیری و تخم‌گذاری پرندگان وحشی از جمله کبک، تیهو و باقرقره و در نتیجه کاهش جمعیت آنها و بروز بیماری‌های مختلف در بین حیات وحش و مرگ و میر بیشتر در نتیجه افزایش ارتباط با تولیدات کشاورزی از قبیل استفاده از حیوانات از مزارع را از دیگر نتایج خشکسالی در محیط‌زیست بیان می‌کند.
ریزگردها
داستان ریزگردها و آلودگی‌های هوای شهر زنجان توسط شرکت‌های روی و ورود ریزگردها در برخی روزهای سال در بهار و تابستان طی سالهای اخیر به یک بحران تبدیل شده است و تداوم این امر زنجان را به شهری مستعد برای آلودگی‌ها تبدیل خواهد کرد. در این راه خشکسالی‌ها و بارندگی‌های اندک تاثیر داشته است.
موسوی در پاسخ به سوال همشهری درباره اثرات از بین رفتن پوشش‌های گیاهی در ظهور ریزگردها می‌گوید: با از بین رفتن و کاهش پوشش‌های گیاهی و تغییر شرایط اقلیمی، ریزگردها در نقش یک آلاینده ظاهر میشوند. البته ریزگردها در2 نوع داخلی و خارجی در استان دیده شده است که با وجود رصد کردن این مساله در داخل استان هنوز در شناسایی انواع خارجی آن توفیق چندانی کسب نکرده‌ایم.
این مقام استانی با تأکید بر شناسایی دلایل بروز و ظهور ریزگردهای خارجی به استان طی سالهای اخیر بیان می‌کند: این مسأله باید از سوی مقامات کشورمان با سایر کشورهای همسایه مورد بررسی جدی قرار بگیرد.به گفته وی بارندگی‌ها در تلطیف هوای شهر زنجان و زدودن آلودگی‌ها بسیار اثرگذار بوده است.
حقابه‌های زیست محیطی
مدیر کل حفاظت محیط زیست در بخش دیگری از سخنانش به موضوع حقابه‌های زیست محیطی اشاره می‌کند و می‌افزاید: میزان آب جاری در رودخانه‌ها توجه به موضوع حقابه‌های زیست محیطی است که با کاهش بارندگی‌ها شاهد قربانی شدن حقابه‌ها هستیم. بی شک کاهش میزان دبی آب رودخانه‌ها در از بین رفتن این حقابه تاثیر دارد.
به گفته وی در برخی موارد بی‌تفاوتی به این میزان حقابه در گذر زمان مخاطرات زیست‌محیطی زیادی برای گونههای گیاهی و جانوری به بار می‌آورد که اثرات آن جبران‌ناپذیر است.
موسوی در ادامه مدیریت یکپارچه بین دستگاه‌ها و عموم مردم را در مدیریت صحیح مصرف آب و حفظ و صیانت از منابع طبیعی و محیط زیست مهم می‌داند و عنوان می‌کند: در بخش کشاورزی کشت در اراضی شیبدار بعد از دوره زراعت با خشک شدن خاک، مستعد فرسایش شده و با وزیدن باد در قالب ریزگرد ظاهر میشود.
مدیر کل حفاظت محیط زیست در پاسخ به پرسش همشهری درباره نقش عامل انسانی در تخریب‌های محیط‌زیست طی سالهای گذشته بیان می‌کند: نبود درک صحیح و آگاهی افراد از مباحث توسعه پایدار موجب شده تا در بیشتر مواقع شاهد تخریب‌هایی باشیم که گاه از روی تفنن در طبیعت رخ میدهد.
وی شکار، ورود دام غیرمجاز به مراتع، آتش‌سوزی‌های تفننی، حفر چاه غیرمجاز را ناشی از اصلاح نشدن رفتارهای اصولی می‌داند و ادامه میدهد: بی‌شک نگاه درست افراد جامعه از جایگاه محیط زیستی که با اصلاح رفتارهای روزمره مردم تحقق می‌یابد بر زندگی حیات‌وحش و گونههای جانوری تاثیر خوبی خواهد گذاشت و حال طبیعت را بهبود خواهد بخشید.
موسوی اتخاذ تصمیمات بر اساس برنامه و مطالعه درباره کاهش اثرات تخریب‌ها بر محیط زیست و جبران خسارت‌های وارده طی سالهای اخیر را یادآور میشود و بیان می‌کند: برای تحقق اهداف توسعه پایدار در ابعاد اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست‌محیطی باید بر مبنای ملاحظات همسو قدم برداشت.
