علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی بیستم مرداد ماه در صفحه توئیترش نوشت: ساعتی قبل در گفت‌وگو با دوست و همکارم جناب آقای پاتروشف دبیر شورای امنیت ملی روسیه تحولات افغانستان، سوریه و خلیج فارس را بررسی کردیم. خوشبختانه موانع سیاسی برای عضویت ایران در پیمان شانگهای برداشته شده و با طی تشریفات فنی، عضویت ایران نهایی خواهد شد.
سازمان همکاری شانگهای در راستای همکاری‌های امنیتی، اقتصادی و فرهنگی در سال ۲۰۰۱ توسط سران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان و با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه پایه‌گذاری شد. مغولستان در سال ۲۰۰۴ و یک سال بعد ایران، پاکستان، هند و افغانستان در سال ۲۰۰۵ و بعد از آن نیز بلاروس به عنوان عضو ناظر به سازمان مذکور ملحق شدند. هند و پاکستان از تابستان ۲۰۱۶ به عضویت دائم این سازمان درآمدند. در حال حاضر ایران، مغولستان، افغانستان و بلاروس اعضای ناظر این سازمان را تشکیل می‌دهند.
به منظور بررسی مزایای عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای و موانعی که تاکنون موجب به تعویق افتادن این درخواست ایران شده است با امید رحیمی کارشناس مسائل آسیای میانه به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه مشروح آن را می خوانید.
عضویت دائم ایران در شانگهای، ارتقاء جایگاه بین المللی تلقی می‌شود
با توجه به اینکه ایران مدت‌هاست به دنبال عضویت در سازمان همکاری های شانگهای است، در مورد مزایای این عضویت صحبت کنید؟
رحیمی: موارد متعددی به عنوان مزیت عضویت دائم ایران وجود دارد که در بُعد امنیتی، سیاسی و اقتصادی قابل تحلیل است؛ اینکه ایران در یک اتحادیه امنیتی، سیاسی و اقتصادی مهم بین المللی که قدرت‌های بزرگ دنیا از جمله روسیه، چین و هند در آن حضور دارند عضو شود، یک ارتقاء جایگاه بین المللی برای ایران است و از جهتی هم این کشور‌ها بعضا مخصوصا چین و روسیه موضع مشترکی نسبت به ساختار فعلی نظام بین الملل دارند، اما در حوزه امنیتی این مزیت‌ها جدی‌تر است.
شانگهای در بحث افغانستان یکی از پلتفرم‌های سیاسی را در قالب یک گروه تماس پشنهاد داده است و اگر ایران به عضویت دائم شانگهای دربیاید تقریبا همه همسایه‌های افغانستان، عضو این سازمان می‌شوند به جز ترکمنستان که یک کشور بی طرف است و اساسا نمی‌تواند عضو این سازمان شود، لذا هرگونه ابتکار که بخواهد در قالب این سازمان شکل بگیرد با حضور ایران خواهد بود و برای ایران خیلی اهمیت دارد.
طبیعتا ابتکاراتی که با محوریت آمریکا شکل بگیرد مانع از حضور ایران می‌شود، از جهتی هم شانگهای به عنوان یک اتحادیه امنیتی در حوزه‌های مختلفی اقدامات قابل توجهی انجام داده از جمله مبارزه به تروریسم، مبارزه با قاچاق مواد مخدر و مبارزه با جرایم سازمان یافته و موارد دیگری که طی این سال‌ها اقدامات قابل تاملی در آن‌ها از طریق شانگهای انجام شده است، همچنین حضور در یک بستر امنیتی مشترک با چین و روسیه می‌تواند در حوزه دو جانبه نیز بر روابط ایران و این دو کشور تاثیر بگذارد و در حوزه دفاعی، امنیتی و نظامی هم برون داد‌هایی را خواهد داشت.
در حوزه اقتصادی هم عضویت ایران مزیت‌هایی دارد، سازمان همکاری شانگهای از سال ۲۰۰۷ به بعد اسناد اقتصادی متعددی را تصویب کرده است از جمله در حوزه ترانزیت و گردشگری و موارد این چنینی که عضویت دائم ایران در این سازمان می‌تواند به تقویت این حوزه‌ها هم کمک کند.
مخالفتی با عضویت دائم ایران در شانگهای وجود ندارد
گویا تاجیکستان مخالف اصلی عضویت ایران بوده است، آیا این مانع اکنون مرتفع شده است؟ چه کشور‌های دیگری مخالف هستند و چرا؟
رحیمی: بعد از سال ۲۰۱۵ و امضای برجام که مانع حقوقی عضویت ایران در شانگهای برطرف شد، ایران تلاشی برای عضویت داشت که با مخالفت تاجیکستان مواجه شد که این مخالفت هم به دلیل اختلافاتی است که بعد از سال ۲۰۱۵ بین دو کشور به وجود آمد، اما اخیرا آقای سراج‌الدین مهرالدین وزیر امور خارجه تاجیکستان صریحا در یک کنفرانس مطبوعاتی اظهار داشت که تاجیکستان دیگر مخالف حضور ایران در شانگهای نیست و اگر در سازمان همکاری شانگهای اتفاق نظر وجود داشته باشد، این کشور هم موافق عضویت ایران است.
دیگر کشور‌های عضو شانگهای تاکنون به صورت صریح مخالفتی را با عضویت ایران اعلام نکرده‌اند، اما اینکه در فرایند طرح عضویت ایران یکی از کشور‌ها مخالفتی کند یا نه، هنوز هیچ داده و سندی مشخص نشده است، تنها مورد تاجیکستان بود که برطرف شده است و اکنون مخالفتی با عضویت دائم ایران در شانگهای وجود ندارد.
عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای، باتوجه به حضور کشور‌های نزدیک به ما در این سازمان چه تاثیری بر کشورمان دارد؟
رحیمی: کشور‌های پیرامونی و همسایه ایران، پاکستان، قزاقستان و روسیه عضو این سازمان هستند و این می‌تواند سطح بالاتری از همکاری را در حوزه همسایگی و در قبال کشور‌های همسایه در بر داشته باشد و در حوزه همسایگی که فراتر از کشور‌های همسایه است هم طبیعتا تاثیرگذار است و صف بندی‌های سیاسی مشترکی را موجب می‌شود؛ سران شانگهای حداقل یکبار در سال دیدار می‌کنند و وزرای امور خارجه شاید بیش از یکبار با هم دیدار کنند و توافقاتی چه در سطح دوجانبه و چند جانبه باهم انجام می‌دهند که طبیعتا این‌ها در روابط کشور‌ها تاثیر گذار است.
دولت یازدهم و دوازدهم از طریق برجام و صدور قطعنامه ۲۲۳۱ زمینه عضویت ایران در شانگهای را به وجود آورد
با توجه به اینکه دولت یازدهم و دوازدهم به دنبال عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای بود، آیا ممکن است در دولت سیزدهم این اتفاق بیفتد؟
رحیمی: عضویت ایران در شانگهای از قبل از دولت یازدهم و دوازدهم جریان داشت، در واقع دولت نهم و دهم هم تلاش بسیاری کرد که عضو این سازمان شود، بلافاصله بعد از عضویت ناظر ایران در سال ۲۰۰۵، ایران سال ۲۰۰۶ درخواست رسمی عضویت دائم داد که به دلیل تحریم‌های شورای امنیت امکان پذیر نشد.
دولت‌های یازدهم و دوازدهم از این جهت که توانستند از طریق برجام و صدور قطعنامه ۲۲۳۱ تحریم‌های شورای امنیت را به نوعی تعلیق کنند، زمینه عضویت ایران در شانگهای را به وجود آوردند، اما اختلاف نظر‌هایی که با تاجیکستان از سال ۲۰۱۵ به بعد به وجود آمد، مانع از عضویت دائم شد.
بر اساس آیین نامه شانگهای فرایند عضویت دائم یک فرایند زمانبر و وقت گیر است
اکنون همه دیدگاه‌های سیاسی خوشبین به این هستند که عضویت دائم ایران در شانگهای اتفاق خواهد افتاد و شواهد نشان می‌دهد که این موضوع احتمالا اتفاق می‌افتد، اما اینکه عضویت ایران در شانگهای در دولت سیزدهم اتفاق می‌افتد یا باز هم بیشتر طول می‌کشد، اکنون جواب دادن به آن سخت است.
در بهترین حالت عضویت ایران در شانگهای سه سال طول می‌کشد
بر اساس آیین نامه داخلی سازمان همکاری شانگهای فرایند عضویت دائم یک فرایند زمانبر و وقت گیری است که تجربه هند و پاکستان در سال ۲۰۱۷ نشان داد که این پروسه ممکن است حداقل سه سال طول بکشد؛ یعنی اگر دولت سیزدهم از ماه‌های اول شروع به کار کند شاید در بهترین حالت در سال آخر خود عضویت دائم ایران را در شانگهای رقم بزند، اما یک سری سخت گیری‌ها و شرایط حساسی در این فرایند وجود دارد که ممکن است عضویت دائم ایران را به تعویق بیاندازد.
اکنون که موانع عضویت ایران مرتفع شده است و دیدگاه‌های سیاسی هم خوشبین به عضویت دائم ایران هستند، آیا ممکن است مانع دیگری به وجود بیاید؟
رحیمی: نظر تاجیکستان زمانی نسبت به عضویت دائم ایران در شانگهای مثبت بود، اما اندکی بعد نظرش تغییر کرد و منفی شد و مانع از عضویت دائم ایران شد، لذا این نظر‌ها ممکن است چه در قبال تاجیکستان و چه در قبال کشور‌های دیگر در چارچوب تحولاتی که در آینده اتفاق می‌افتد تغییر کند و این هم قابل پیشبینی نیست.
ضمانتی برای عدم تغییر آرای این کشور‌ها در فرایند عضویت ایران وجود ندارد و کسی نمی داند در مذاکرات وین و تحولات افغانستان چه اتفاقاتی می‌افتد و آیا این‌ها بر ادامه فرایند عضویت ایران تاثیر گذار است یا نه؟ اما نگاه‌های عمومی در روسیه و ایران خوشبین به این هستند که در دولت سیزدهم این اتفاق بیفتد، اما نمی‌توان با قطعیت این را نمی‌توان گفت، چراکه ممکن است فرایند عضویت بیشتر از سه سال به طول بیانجامد، شاید ۷ سال هم طول بکشد و در اواسط فرایند هم تعلیق و متوقف شود، همانطور که تحت شرایط خاصی در اساس نامه شانگهای این موضوع پیشبینی شده است.
