در پی کودتای 3 اسفند 1299 توسط " رضا شاه" و تشکیل قشون متحدالشکل، وی به فکر خرید چند فروند هواپیما برای پشتیبانی نیروهای زمینی خود افتاد که در پی آن در سال 1301 یک فروند هواپیمای روسی در آسمان " تهران" رویت شد که قطعات این هواپیمای روسی در داخل یک صندوق به ایران آورده شد و در زمین‌های " قاجار" به هم وصل شد و آماده پرواز شد. در ادامه هم " رضا خان" یک واحد مستقل به نام " دفتر هواپیمایی" در مرکز عملیات قشون متحدالشکل تشکیل داد که همین امر هسته اولیه " نیروی هوایی" ایران را تشکیل داد.
** اعزام اولین نفرات برای آموزش
در این " دفتر هواپیمایی"، تشکیلات یک " نیروی هوایی" که بتواند پشتیبان " نیروی زمینی" در انجام طرح‌های خود باشد طرح‌ریزی شد و به همین منظور سفیر وقت در "واشنگتن" برای خرید چند فروند هواپیما و اعزام عده‌ای برای آموزش به "واشنگتن" در تاریخ 26 دی ماه 1301 وارد مذاکره شد ؛ اما مذاکرات به نتیجه نرسید و دولت ایران در همان سال اولین هواپیمای خود را از شرکت " یونکرس" آلمان خریداری کرد و در سال بعد نیز تیپ زمینی وقت " گیلان" و " مازندران" دو فروند دیگر از همان نوع خریداری کرده و به " تهران" اعزام کردند. در ماه‌های بعد نیز 4 فروند هواپیمای دو" هاویلاند" از روسیه خریداری شد و به این ترتیب در اوایل سال 1302 شمسی " نیروی هوایی" ایران دارای 7 فروند هواپیما شد که تمام خلبانان و تکنسین‌های آنها آلمانی و روسی بودند.
در ادامه و با توجه به گسترش " نیروی هوایی" در مرداد سال 1303 اولین هئیت دانشجویی ایران که شامل 10 نفر بودند برای تحصیل به روسیه اعزام شدند و در خرداد همان سال هم یکی از افسران ایرانی که در فرانسه در رشته‌های مختلف مربوط در ارتش این کشور در حال آموزش بود در رشته هواپیمایی مشغول به تحصیل شد. بعدها نیز شرکت هواپیمایی " یونکرس" آلمان شعبه‌ای در ایران دایر کرد و به حمل و نقل مسافر در خطوط هوایی " تهران"، " مشهد"، " شیراز"، " انزلی" و " بوشهر" پرداخت و دولت نیز در آن زمان برای سرکوب اغتشاشات داخلی از خلبانان این پروازها استفاده می‌کرد.
در سال 1304 شمسی دولت وقت 20 فروند دیگر نیز ار کشورهای آلمان و روسیه و فرانسه خرید و به یک سرهنگ ایرانی که در فرانسه خدمت می‌کرد دستور داد تا با یکی از هواپیماهای خریداری شده از فرانسه به تهران بیاید و وی نیز از فرانسه پرواز کرد و بعد از نشستن در چند فرودگاه مسیر خود به فرودگاه " قلعه مرغی" تهران رسید و در آنجا فرود آمد.
** آغاز به کار " اداره هواپیمایی"
در سال‌های بعد و بازگشت افسران آموزش دیده از فرانسه و روسیه و خرید چند فروند هواپیمای جدید " سازمان هواپیمایی" به صورت یک گردان هواپیمایی درآمد و بعد از بازگشت گروهان دوم و سوم افسران به کشور " اداره هواپیمایی" رسما کار خود را در فرودگاه " قلعه مرغی" آغاز کرد. از آن پس توسعه سازمان هواپیمایی مورد توجه قرار گرفت و نفرات بیشتری برای تعلیم به کشورهای روسیه و فرانسه اعزام شدند. با گذشت 10 سال از تأسیس " نیروی هوایی" ایران و گسترش آن ضرورت احداث یک آمزشگاه فنی احساس شد و به همین منظور قرار شد 20 نفر از تکنسین‌های فرانسه برای آموزش نیروها به این مدرسه بیایند که این اتفاق به دلایلی به تعویق افتاد و افتتاح مدرسه در سال 1311 انجام شد. در همان زمان نیز قرار شد 4 نفر از سوئد برای آموزش خلبانان ایرانی به این مدرسه بیایند که این امر و گسترش سازمان باعث تشکیل یک " دانشکده هوایی" شد.
به این ترتیب در سال 1311 " نیروی هوایی" ایران تشکیل شده بود از: یک گروهان آموزشی، یک گردان شکاری و یک گردان بمباران و اکتشافی که تابع ارکان "حزب قشون" بودند. با وجود این تشکیلات طرح جدیدی مبنی بر جدایی " سازمان هواپیمایی" از "نیروی زمینی" مطرح شد و " سازمان هواپیمایی" متشکل از یک هنگ، فرماندهی و ستاد هنگ ( مرکب از سه رکن و یک دفتر ستاد ) تشکیل شد.
** ساخت اولین کارخانه هواپیماسازی در " تهران"
در سال 1312 با توجه به افزایش قوای هوایی ایران و خرید روزافزون هواپیماهای جنگی از خارج، دولت وقت برای کاهش هزینه خرید هواپیما تصمیم به ساخت یک کارخانه هواپیماسازی در ایران را مطرح کرد و برای این کار و خرید ماشین‌آلات موردنیاز با کشورهای اروپایی مانند آلمان و انگلیس وارد مذاکره شد و قرار شد که این کشورها تجهیزات ساخت هواپیما را در اختیار ایران قراردهنده. این تجهیزات در سال 1314 به ایران رسید و در " دوشان‌تپه" و در " کارخانه هواپیماسازی شهباز" نصب شدند. این کارخانه در مرداد ماه 1317 و توسط " رضاشاه " به بهربرداری رسید.
** تغییر نام " قوای هوایی" به " نیروی هوایی"
در 25 دی ماه 1314 طبق ماده 1 شماره 2366 عنوان " هواپیمایی نظامی" ایران از " قوای هوایی" به " نیروی هوایی" تغییر نام داد و به طور رسمی ابلاغ گردید. بعد از این تغییر نام و در سال‌های 1315 و 1316 به ترتیب " هنگ هوایی "مشهد" و " هنگ هوایی اهواز" آغاز به کار کرد و در سال 1318 به منظور پرداختن به امر اموزش خلبانان ایرانی " باشگاه هواپیمایی" کشور تاسیس شد.
ایران تا پایان سال 1320 که پایان حکومت " رضاشاه" در ایران بود؛ ناوگان هوایی ایران شامل 283 فروند هواپیما بود که از کشورهای اروپایی خریداری شده بود، فرماندهی و ستاد نیرو، 5 " هنگ هوایی" ( " تبریز"، " مشهد"، " اهواز" و " دو هنگ بمباران و هنگ قلعه مرغی" ) و یک واحد آموزشی بود. این واحد در زمانی که متفقین به ایران حمله نظامی کردند و کشور را به اشغال خود درآوردند آسیب شدیدی دید. این نیرو در 12 مهر ماه 1320 به عنوان واحد پنجم " وزارت جنگ" در اختیار این "وزارت‌خانه" قرار گرفت.
** " نیروی هوایی" در زمان " محمد رضا پهلوی"
دولت وقت در 15 مهر 1320 طی ابلاغی اعلام کرد " سازمان هواپیمایی" در امور داخلی کما فی سابق مستقل است و در کار ارتش نیز به عنوان یکی از ادارات " وزارت جنگ" کار خود را ادامه می‌دهد. " نیروی هوایی" از این سال تا سال 1326 هیچ فعالیت خاصی نداشت تا اینکه در این سال دوره نهم آموزش در آموزشگاه فنی تشکیل شد و نود نفر را در دوره‌های تکنیکی دانشکده افسری، کلاس فنی ویژه درجه‌داران و چندین دوره دیگر برگزار کرد.
در سال 1336 ستاد " نیروی هوایی" به " فرماندهی نیروی هوایی" تغییر نام داد و در سال 1339 یک سازمانی به نام کمک آموزشی جهت تکمیل تعلیمات فنی در تیپ تعلیمات تاسیس شد. سپس در سال 1346 " تیپ تعلیمات" با توجه به افزایش دوره‌های آموزشی به " مرکز آموزش‌های هوایی" تغییر نام داد که به شش هیات آموزش نظامی، افسری، زبان، الکترونیک، نگهداری هواپیما و تخصص‌های مختلف دوره‌های آموزشی تقسیم شد.
در سال 1347 و با توجه به افزایش روزافزون حضور هواپیماهای مافوق صوت " اف – 4" و " اف – 5" دولت وقت واحد جدیدی را تحت عنوان " همافری" تشکیل داد که وظیفه این واحد جدید تعمیر و نگهداری این هواپیماها بود و همچنین دولت در همان سالها دستور خرید هواپیمای " اف – 14" را از آمریکا داد و در سال 1354 تعداد 72 فروند ازاین هواپیما در فرودگاه " مهرآباد" به زمین نشستند. در سال 1357 ایران تصمیم به افزایش تعداد هواپیماهای خود از 447 فروند به 500 هواپیما را داشت که با این کار ایران در زمره کشورهای غربی و بالاتر از کشورهای " غرب آسیا" قرار می‌گرفت.
قابل ذکر است که با وجود توانمندی‌ها در داخل کشور در آن زمان باز هم ایران برای خرید هواپیما و تأمین قطعات وابسته به کشورهای غربی بوده و هیچ اقدامی مبنی ساخت و تأمین هواپیما و قطعات در کشور انجام نشد.
** " نیروی هوایی" در زمان پیروزی " انقلاب" و بعد از آن
" نیروی هوایی" ارتش جمهوری اسلامی ایران هم در زمان " پیروزی انقلاب اسلامی"، هم در زمان "جنگ تحمیلی" و هم در زمان حاضر دست از کار و تلاش برنداشته و همچنان در راستای تحقق آرمان‌های " امام راحل ( ره )" و " انقلاب اسلامی" پویا و کوشا بوده و هست.
این نیرو در زمان " پیروزی انقلاب" در سال 1357 به دلیل وجود نارضایتی‌های درون سازمانی و وجود شکاف در " رژیم پهلوی" خیلی زود به خیل مردم پیوستند؛ به خصوص " همافران" که در هدایت " نیروی هوایی" برای پیوستن به مردم نقش مهم و به سزایی را ایفا کردند. بعد از " پیروزی انقلاب" به دلیل انتصابات شتاب‌زده در فرماندهی " نیروی هوایی" باعث بروز برخی مشکلات و اعتراضات شد که با شروع "جنگ تحمیلی" عراق علیه ایران این مشکل کمرنگ شد و فکر تمام ارکان ارتش و فرماندهان آن به خصوص فرماندهان " نیروی هوایی" به پاسخی محکم به تجاوز هوایی دشمن متجاوز به خاک ایران بود به گونه‌ای که تا مدت‌ها دشمن نتواند از طریق هوا وارد خاک ایران شود.
فرماندهان دلیر " نیروی هوایی" مانند " شهید فکوری" بعد از اولین تجاوز هوایی دشمن به ایران دست به طراحی عملیاتی برای پاسخ به این تجاوز زدند که طی آن 200 فروند هواپیمای جنگی ایرانی از فرودگاه‌های ایران برخاسته و به سمت خاک عراق پیش رفتند که تعداد 60 فروند از آنها برای پوشش و 140 فروند دیگر وارد خاک عراق شدند و فرودگاه‌های جنگی این کشور را بمباران کردند.
از طرف دیگر در آن زمان آماده کردن نیروی پروازی، تعمیر و نگهداری هواپیماها و تأمین قطعات از جمله مسائلی بود که در آن زمان " نیروی هوایی" با آن درگیر بود؛ از طرف دیگر هم کمک همه جانبه کشورهای غربی از رژیم عراق و تحریم علیه کشورمان دو چالش مهمی بود که ایران در آن زمان با آن درگیر بود. ولی با این وجود نیروی هوایی از تلاش دست برنداشت به نحوی که خود پژوهشگران و کارشناسان نظامی غربی اعتراف کردند که کارشناسان ایرانی توانسته‌اند هواپیماهای زمین‌گیر شده خود را با استفاده از قطعات یدکی هواپیماهای دیگر به پرواز درآورند که همین امر موجب تعجب جامعه جهانی و توجه بیش از پیش به " نیروی هوایی" ارتش جمهوری اسلامی ایران شد.
" نیروی هوایی" ارتش در زمان قبل از " پیروزی انقلاب" بیش از 450 فروند هواپیما و بالگرد در اختیار داشت که با این تعداد در سال 1357 و بعد از پیروزی انقلاب از نیروی دریای و زمینی ارتش برتر بود و به دلیل داشتن نیروهای کارآمد و وظیفه شناس ( از خلبانان تا سربازان وظیفه ) توانست در همان روزهای نخست "جنگ تحمیلی" ابتکار عمل و برتری هوایی را در اختیار " نیروی هوایی" ایران قرار دهد تا با این برتری هوایی به اهداف مهم خود دست یابد، که این اهداف شامل:
1- فرصت لازم جهت سازماندهی نیروهای پراکنده سطحی و انجام طرح ریزی های اولیه پدافندی را فراهم کند.
2- نیروهای سطحی از پشت جبهه به مناطق عملیاتی انتقال یابند.
3- کاهش توان رزمی دشمن باعث کاهش پوشش های هوایی آن شود.
4- ظرفیت جنگی دشمن در دست زدن به حملات احتمالی هوایی به نقاط حساس وحیاتی کشور کاهش یابد.
" نیروی هوایی" برای دستیابی به اهداف خود، بعد از به دست آوردن برتری هوایی؛ موج حملات جنگنده‌های بمب‌افکن خود را متوجه یگان‌های زرهی، پیاده، مکانیزه و توپخانه و سایر بخش‌های تاکتیکی و لجستیکی دشمن بعثی کرد. به همین خاطر و برای فرار رژیم بعث از این بن‌بست؛ دست به جنگ شهری و پرتاب موشک‌های " اسکاد" به سمت شهرها کرد.
بخش مهم اقدامات " نیروی هوایی" در زمان " دفاع مقدس" در نبردهای دریایی و در زمان اسکورت کشتی‌های تجاری و نفتکش‌های ایران بود که از جمله مهمترین عملیات‌های نیروی هوایی می‌توان به پیروزی در روز 7 آذر ماه 1359 به کمک " نیروی دریایی" ارتش اشاره کرد که در این عملیات دریادلان " نیروی دریایی" و تیزپروازان " نیروی هوایی" به کمک هم 7 فروند از جنگنده‌‌ها، 7 فروند از ناوچه‌های موشک انداز و 1 ناو نیروبر هزار تنی ارتش بعث را ساقط کرده و همه را به اعماق "خلیج‌فارس" فرستادند.
" نیروی هوایی" ارتش جمهوری اسلامی ایران در زمان "جنگ تحمیلی" هم کمک‌های شایانی به " نیروی زمینی" ارتش در عملیات‌های متعدد مانند عملیات " شکست حصر آبادان"، " عملیات بیت‌المقدس"، " عملیات فتح‌المبین" و عملیات‌های دیگر کردند. در عملیات " شکست حصر آبادان" " نیروی هوایی" با به کارگیری جنگنده‌های شکاری و عکسبرداری هوایی و شناسایی تاکتیکی قبل از انجام عملیات بر فراز مناطق اشغالی و عقبه جبهه‌ها و به دست آوردن اطلاعات جامعی از توانایی و محدودیت‌ها،تجمع و تمرکز نیروها،ترکیب و ترتیب قوا، جابه جایی و تحرکات عراقی‌ها و در اختیار قرار دادن این اطلاعات به فرماندهان جهت اجرای عملیات؛ نقش بسیار مهمی را در پیروزی عملیات " شکست حصر آبادان" در مهر ماه 1360 ایفا کرد.
در " عملیات بیت‌المقدس" نیز که به منظور آزادسازی " بستان" وتأمین " تنگه چزابه" در محور " بستان – سوسنگرد" انجام شد،در ابتدا خلبانان " نیروی هوایی"،روزانه با انجام چندین سورتی پرواز به بمباران خطوط مقدم جبهه‌های دشمن متجاوز پرداختند و سپس ماموریت‌های تامین اطلاعات تاکتیکی،طرح ریزی برای تهیه آتش پشتیبانی از هوا، قطع خطوط مواصلاتی و جداسازی نیروهای دشمن و پشتیبانی نزدیک هوایی از نیروهای سطحی و انهدام مراکز تجمع دشمن برای ایجاد شکاف در خطوط مستحکم تماس و همچنین تامین دفاع هوایی از عقبه و عمق مناطق عملیاتی وتامین پوشش هوایی در ارتفاع کم، متوسط و بالا را جهت انجام عملیات‌های بعدی بر عهده " نیروی هوایی" قرار دادند.
در "عملیات معروف فتح المبین" نیز " نیروی هوایی"، نقش پدافند هوایی را بر عهده داشت که باعث آزاد سازی " سایت‌های 4 و 5 موشکی" و " ایستگاه رادار دهلوان" از دست ارتش متجاوز عراق شد و " نیروی هوایی" ایران در این عملیات توانست 27 فروند از انواع هواپیماهای عراقی را مورد هدف قرار داده و سرنگون کند.در ادامه آن در "عملیات بیت المقدس" که با توجه به استعداد و ترکیب جدید نیروی زمینی عراق ،ضرورت بکارگیری حجم وسیع تری از امکانات آفندی و پدافندی هوایی از سوی ایران به خوبی احساس می شد با اتخاذ تدابیر مناسب عملیاتی و تغییر تاکتیک " نیروی هوایی" ایران تمهیدات ارتش عراق خنثی شد و با انجام عملیات پشتیبانی نزدیک خلبانان ایرانی، " خرمشهر" آزاد شد.
** " نیروی هوایی" بعد از "جنگ تحمیلی"
بعد از پایان "جنگ تحمیلی" و پیروزی‌های قدرتمندانه " نیروی هوایی" ارتش جمهوری اسلامی ایران بر ارتش متجاوز عراق در هوا، " نیروی هوایی" مورد توجه قرار گرفت و تجهیز این یگان به سلاح‌های جدید و روز دنیا را در دکترین دفاعی ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار کرد. این توجه و تجهیز قوا تا جایی پیشرفت که کارشناسان نظامی و طراحان را واداشت تا در تمام زمینه‌ها وارد عرصه شده و " نیروی هوایی" را از همه لحاظ توانمند و خودکفا کنند. به همین دلیل تمامی متخصصان دست به کار شدن و تمامی موشک‌ها و تجهیزات هواپیماها و بالگردها را تعمیر کرده یا آن قطعه را با قطعه جدید که ساخت کشور بود جایگزین کردند.
متخصصان در زمینه طراحی هواپیما و بالگرد نیز دست از تلاش برنداشته و طراحی هواپیماهای جدید و تولید آنها را در دستور کار خود قرار دادند. این امر تا به آنجا پیشرفت که منجر به طراحی و ساخت هواپیمای "جنگنده صاعقه" که اولین هواپیمای جنگنده بمب‌افکن ایرانی بود شد و بعد از آن هم هواپیمای " آذرخش" که کاربرد هم جنگی و هم آموزشی دارد تولید وساخته شد. در مدت بعد از پیروزی انقلاب انواع هواپیماهای جنگنده در قالب کاربری‌های مختلف اعم از شکاری، بمب افکن و آموزشی ساخته و تحویل یگان‌های مربوطه شده است. آخرین هواپیمای جنگنده ساخت شده " نیروی هوایی" ایران؛ هواپیمای رادار گریز " قاهر 313 " است که در سال 1390 از آن رونمایی شد و دراختیار " نیروی هوایی" قرار گرفت.
