کتاب گویا نخستین بار در سال ۱۹۲۹ توسط دکتر جواد شوکولاتخور که خود نابینا بود در پاسخ به نیاز نابینایان در ایران ارائه شد، این کتاب به دلیل جذابیت به‌سرعت مورد استقبال عموم مردم قرار گرفت. در واقع تاریخچه تولید این کتاب‌ها به سال ۱۹۳۱ میلادی می‌رسد زمانی که در ایالات‌متحده آمریکا اولین بار این نوع کتاب‌ها برای نابینایان تحت پروژه‌ای به نام «پروژه کتاب برای افراد نابینا» مطرح شد و اولین کتاب گویا حدود ۷۹ سال پیش در سال ۱۹۳۲ میلادی تولید شد. هم‌اکنون کتاب گویا در کشورهای توسعه‌یافته پدیده‌ای شناخته شده است. این کتاب‌ها در دسته‌بندی‌های مختلف شامل داستان، رمان، کودک و نوجوان، مذهبی، آموزشی، علمی، هنری و ... است. بعدها با اختراع و گسترش استفاده از نوار کاست و به دلیل سهولت استفاده از این کتاب‌ها و زیبایی و جذابیت آن‌ها، مورد استفاده عموم مردم قرار گرفتند و تولیدکنندگان کتاب حجم وسیعی از کتاب‌های خود را بدین شکل تولید کردند، طوری که امروزه تقریبا این نوع کتاب‌ها در بیشتر زمینه‌ها تولید و مورد استفاده قرار می‌گیرند.
کتاب گویا به دو صورت روخوانی و نمایشنامه تولید می‌شود. کتاب‌های گویا به اشکال مختلف روی نوار کاست، سی‌دی، ام‌پی‌تری (MP3) یا فایل رسانه‌ای ویندوز (Windows Media Audio) و گوشی‌های تلفن همراه قابل استفاده هستند.
محبوبیت پخش‌کننده‌های صوتی همراه مانند آی‌پاد، کتاب‌های صوتی را برای استفاده مردم رایج‌تر کرده است. این امر به گسترش ناگهانی کتاب‌های تولید شده از پروژه‌هایی نظیر لیبریوکس منجر شده است که افراد داوطلب را برای خواندن کتاب‌ها سازماندهی می‌کند. کتاب‌های صوتی همچنین می‌توانند توسط نرمافزارهای گویا تولید شوند هرچند کیفیت صدای تولیدشده ممکن است در مقایسه با صدای انسان مطلوب نباشد. کتاب‌های صوتی همچنین توسط شرکت‌های انتفاعی به‌صورت آنلاین منتشر می‌شوند. بهای کتاب‌های صوتی که روی سی‌دی یا کاست منتشر می‌شوند اغلب بیش از نسخه‌های چاپی با جلد سخت است. کتاب‌های صوتی که با پیاده کردن از اینترنت خریداری می‌شوند اغلب کمی ارزان‌تر از نسخه‌های چاپی با جلد سخت، اما گران‌تر از نسخه‌های چاپی با جلد شمیز هستند. به‌طورکلی کتاب‌های صوتی ارائه شده در قالب لوح فشرده مخاطبان بیشتری دارند.
فناوری متن به گفتار
متن به گفتار (به انگلیسی: Text-to-Speech) که سرواژه آن TTS است، برنامه‌ای است که متن ورودی را به صدای انسان می‌خواند. این فناوری اکنون در بیشتر گوشی‌های هوشمند نصب است و نابینایان از آن برای برقراری ارتباط با دیگران استفاده می‌کنند. این نوع برنامه برای تبدیل متن به پرونده صوتی (کتاب گویا)، تلفظ کلمات در نرمافزارهای واژه‌نامه، خواندن صفحه رایانه و نیز تلفن هوشمند مخصوصا برای کاربران نابینا توسط نرمافزارهای صفحه‌خوان کاربرد دارد. همچنین در سامانه‌های تلفن مخابرات و نیز دستگاه‌های خودپرداز جهت ارتباط گفتاری با کاربر به کار می‌رود.
باید توجه کرد که اصطلاح «متن به گفتار» برای اشاره به دو مفهوم متفاوت به کار می‌رود. یکی که وظیفه تبدیل متن به گفتار در پس‌زمینه بر عهده موتور متن به گفتار است و پخش‌کننده متن به گفتار محیط کاربری برای وارد کردن متن و گرفتن خروجی صدا یا ذخیره در قالب پرونده صوتی را فراهم می‌کند. به‌منظور جلوگیری از ابهام معمولا موتور متن به گفتار اصطلاحا (به انگلیسی: Speech-synthesizer) نامیده می‌شود از طرف دیگر پخش‌کننده متن به گفتار مخصوصا در بین کاربران عام رایانه متن به گفتار نامیده می‌شود. اما باید توجه کرد زبان‌های پشتیبانی شده گفتار و کیفیت صدا مربوط به موتور متن گفتار است و یک موتور متن به گفتار با رابط برنامه‌نویسی (API) به‌راحتی در نرمافزارهای گوناگون (پخش‌کننده‌های متن به گفتار) قابل فراخوانی و استفاده است.
راهی جدید برای لذت بردن از کتاب
کتاب‌های صوتی یا به تعبیری بهتر کتاب‌های گویا، تجسم شنیداری آوای درونی کتاب است که در ساحت ذهن خواننده از اولین سطر تا انتهای کتاب، واژه به واژه با خواننده همراه می‌شود و کتاب را برایش می‌خواند. ما این آوا را در وهله اول با صدای خود نویسنده یا مترجم کتاب ضبط می‌کنیم و چنانچه این امر میسر نباشد، از صدای آشنای گوینده‌های نام آشنا استفاده می‌کنیم.
احیای سنت قصه‌گویی و به تبع آن شوق خواندن و دانستن، برخی از علاقه‌مندان را بر آن داشت تا کتاب‌هایی را که شاید سال‌هاست گوشه فراموشی کتابخانهها مانده‌اند، گویا کنند.
گوش دادن به کتاب‌های صوتی آنقدر فراگیر شده که نه تنها نابینایان بلکه مردم عادی نیز علاقه‌مند به استفاده از این کتاب‌ها هستند. آن‌هایی که می‌گویند وقتی برای مطالعه کتاب نداریم، می‌توانند در مترو، اتوبوس، تاکسی و صف‌های انتظار یا هر زمانی که علاقه داشتند به صدای کتاب‌ها گوش دهند. هم‌اکنون برخی از صداپیشگان و دوبلورهای رادیو به خواندن کتاب‌های گویا اشتغال دارند و می‌توان سی دی کتاب‌های گویا را با صداپیشگان حرفه‌ای خریداری کرد و به آن‌ها گوش داد.
نخستین تجربه توسعه کتابخوانی با وب‌سایت ویژه نابینایان و کم‌بینایان
به‌تازگی وب‌سایتی با عنوان کم‌بینایان و نابینایان نهاد کتابخانه‌های عمومی به نشانی www.nlai.ir/Default.aspx?tabid=7896 راه‌اندازی شده است. لیلی هاشمی مدیرکل فناوری اطلاعات نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور می‌گوید: «سامانه ویژه نابینایان و کم‌بینایان نخستین تجربه در حوزه خدمات‌رسانی دیجیتالی به این دسته از مخاطبان به حساب می‌آید که بعد از دریافت دیدگاه کاربران توسعه پیدا خواهد کرد.»
مدیرکل فناوری اطلاعات نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور درباره دیگر ویژگی‌های سامانه نابینایان و کم‌بینایان نهاد کتابخانه‌های عمومی اظهار کرد: «عضویت، افراد را مجاز به جستجوی پیشرفته در منابع کتابخانهها خواهد کرد؛ علاوه بر این ارائه پیشنهاد تبدیل کتاب چاپی به کتاب گویا، بریل و ebook از دیگر امکانات این سامانه است. پیشنهادها بعد از بررسی و تایید مدیریت اجرایی می‌شود. کتاب گویا، بریل یا ebook تولید شده در اختیار همه اعضای کتابخانه قرار می‌گیرد. بخشی از کتاب‌های گویا از سوی اعضای افتخاری تولید می‌شوند.»
هاشمی افزود: «امانت‌دهی و تمدید کتاب به‌صورت آنلاین صورت می‌گیرد. ارائه جزوات و مطالب آموزشی مرتبط با حوزه کم‌بینایان از جمله آشنایی با صفحه‌خوان‌ها، سخت‌افزار‌ها و انواع نرمافزارهای این حوزه و سایر مطالب مرتبط از دیگر قابلیت‌های این سامانه است.»
کتاب‌های گویا راهی برای جبران یک کمبود
مشکلات نابینایان کشور ما یکی دو تا نیست. خیلی‌هایشان با وجود شایستگی، داشتن مدرک تحصیلی و دانش بالا، بیکار مانده‌اند و شغلی برای امرار معاش ندارند. علاوه بر این موارد، در بسیاری از شهرهای کشور ـ به‌خصوص شهرهای کوچک و دورافتاده ـ کتابخانه ویژه نابینایان وجود ندارد و حتی در بسیاری از کتابخانه‌های معمولی هم قفسه‌های ویژه‌ای برای کتاب نابینایان نداریم.
کمبود کتابخانه‌های ویژه نابینایان در اغلب شهرهای کشور، کار را به آنجا کشانده که کتابخانه‌های ویژه نابینایان در مراکز کلانشهرها، مجبور شوند کتاب‌های ویژه نابینایان را به شهرهای کوچک پست کنند و نابینایان هم پس از مطالعه کتاب‌ها، دوباره کتاب‌ها را برای کتابخانه شهرهای بزرگ پست می‌کنند.
با توجه به اینکه کتاب‌های ویژه نابینایان به دو صورت بریل و گویا منتشر می‌شود، ولی به دلیل اختصاص ندادن اعتبارات کافی، روند تولید این نوع کتاب‌های خاص هم بسیار کند است. بسیاری از نابینایان گلایه‌مندند که نمی‌توانند به منابع روز دسترسی داشته باشند و معمولا کتاب‌ها را موقعی می‌خوانند که زمان زیادی از انتشار آن می‌گذرد.
حتی این مشکل کند بودن روند تولید کتاب‌های نابینایان، دانش‌آموزان و دانشجویان نابینا را هم به زحمت انداخته است. به‌طور مثال، در برخی مدارس استثنایی کشور شاهد هستیم که کتاب‌های درسی دانش‌آموزان نابینا، دیر به دستشان می‌رسد و همین دیر رسیدن کتاب‌ها، خودش می‌تواند به افت تحصیلی منجر شود.
