عوامل زیر سبب قساوت فلب می شوند:
1-گناه به تدریج به تیرگى و زنگار دل مى افزاید و نقطه سفید دل را سیاه مى کند.
امام باقر علیه السّلام در تفسیر آیه کریمه کَلَّا بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ: «این چنین نیست که آنها مى پندارند که آیات ما افسانه باشد، بلکه اعمالشان چون زنگارى بر دل هایشان نشسته است.» فرمود: هیچ بنده اى نیست مگر آنکه در دلش نقطه سفیدى است و هرگاه گناهى کند در قلب او نقطه سیاهى پدیدار شود که اگر توبه کند آن سیاهى برود و اگر دنبال گناه رود سیاهى افزایش مى یابد تا آنجا که همه سفیدى دل را فراگیرد و این سفیدى بر سیاهى افزایش مى یابد تا آنجا که همه سفیدى دل را فراگیرد و چون این سفیدى از سیاهى گناهان پوشیده شود، دیگر صاحب آن دل سیاه، هرگز به خوبى و صلاح برنگردد. و این فرموده خداوند است که فرمود: کَلَّا بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ
2- آرزوهاى طولانى آرزوهاى دور و دراز و خواهش هاى دنیوى و خواسته هاى نفسانى، عامل دیگرى براى قساوت قلب است.
امیر المومنین علیه السّلام فرمودند: «فامّا اتّباع الهوى فیصدّ عن الحقّ و امّا طول العمل فینسى الآخرة»: (و امّا پیروى از هوا و هوس انسان را از حق بازمى دارد و آرزوى طولانى آخرت را از یاد انسان مى برد.) آرزوهاى طولانى که معمولا انسان به آن نمى رسد به گونه اى انسان را به خود مشغول مى کند که وقت و امکانات خود را صرف رسیدن به آن مى کند که نمونه اى از قساوت قلب است. البته امید و آرزوى مثبت براى هر انسانى لازم و سازنده است و باعث حرکت و تلاش است، از نبى اکرم صلّى اللّه علیه و آله و سلّم روایت شده است که فرمود: «الامل رحمة لامتّى و لو لا الامل ما رزقت والدة ولدها و لا غرس غارس شجرا» (آرزو براى امت من رحمت است و اگر آرزو نمى بود، هیچ مادرى فرزند خود را شیر نمى داد و هیچ باغدارى درختى را نمى کاشت.)
3- پرخورى و زیاده روى درخوردن و آشامیدن، سنگدلى و قساوت قلب مى آورد.
ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام روایت مى کند: «انّ البطن لیطغى من اکله و اقرب ما یکون العبد من اللّه اذا خفّ بطنه و ابغض ما یکون العبد الى اللّه اذا امتلأ بطنه»: (شکم از ناحیه خوردنش طغیان مى کند و نزدیکترین حالت بنده به خداوند وقتى است که شکمش سبک باشد و مبغوض ترین حالت بنده نسبت به خدا وقتى است که شکمش پر باشد).
مکارم الاخلاق از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم روایت مى کند: «لا تمیتوا القلوب بکثرة الطّعام و الشّراب فانّ القلوب تموت کالزّرع اذا اکثر علیه الماء»: (قلبهاى خود را با زیاده روى در خوردن و آشامیدن نمیرانید؛ زیرا که قلبها مانند زمین کشتزار، وقتى آب زیاده داده شد مى میرد.) یعنى باتلاق و لجنزار مى شود و دیگر قابل کشت نیست.
و قال الصادق علیه السّلام: «لیس شىء اضّر لقلب المؤمن من کثرة الاکل و هى موّرثة شیئین قسوة القلب و هیجان الشّهوة»: (هیچ چیزى ضررش براى قلب مؤمن بیشتر از پرخورى نیست که نتیجه اش قساوت قلب و تحریک شهوت است.)
و قال النبى صلّى اللّه علیه و آله و سلّم: «من تعوّد کثرة الطّعام و الشّراب قسی قلبه»: (هرکس در خوردن و آشامیدن زیاده روى کند و آن را استمرار دهد، قسّى القلب مى شود).
و قال امیر المومنین علیه السّلام: «ایّاکم و البطنة فانّها مقساة للقلب مکسله عن الصّلاه مفسده للجسد»: (از شکمبارگى و پرخورى حذر کنید؛ زیرا که قلب را قسى (سخت) مى کند و انسان را از نماز کسل مى کند و بدن را خراب مى نماید.)
توجه به این نکته لازم است که این پرخوری ها که باعث سختى و سفتى دل مى شود، مربوط به غذاهاى حلال است، اما اگر غذا حرام باشد، مسّلم است که حتى یک لقمه از آن هم، سبب قساوت مى شود و انسان را به تیره بختى مى کشاند.
4- پرگوئى از سخن حرام
چهارمین عامل قساوت قلب، پرگوئى در سخن حرام است؛ مثل دروغ، غیبت، تهمت، آبروریزى، سخن چینى، کشف سرّ مؤمن و حرف هاى بى فایده و باطل، اشتغال به لهو و لعب، شهادت ناحق، افتراء بر خدا و رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم.
امام صادق علیه السّلام فرمود: عیسى علیه السّلام مى فرمود: «زیاد سخن نگوئید در غیر ذکر خداوند. به راستى آنان که پرگوئى مى کنند در غیر ذکر خدا، دلهایشان داراى قساوت است لکن خودشان نمى دانند.»
پی نوشت:
شرح و تفسیر دعاى أبوحمزه ثمالى ؛ ص238
