فرهاد طالبیان: ماه‌گرفتگی همیشه یکی از پدیده‌های جذاب آسمانی بوده که توجه بسیاری را جلب می‌کند. اما آیا این رویداد می‌تواند باعث زلزله شود؟
مهدی زارع، استاد زلزله‌شناسی، به بررسی دقیق رابطه‌ی احتمالی میان ماه‌گرفتگی و زمین‌لرزه‌ها می‌پردازد. خصوصا که ماه گرفتگی هفته گذشته حواشی و شایعاتی نیز در پی داشت.
زارع توضیح می‌دهد که گرچه تغییرات جزر و مدی در طول ماه‌گرفتگی می‌تواند تنش‌هایی را در زمین ایجاد کند، اما این فشارها به تنهایی برای وقوع زلزله‌های بزرگ کافی نیستند. با این حال، در برخی مناطق حساس زمین‌ساختی، احتمال افزایش اندک رخداد زلزله وجود دارد. این گفت‌وگو نگاهی علمی و دقیق به این موضوع تاریخی و جذاب دارد.
درباره اهمیت ماه‌گرفتگی و ارتباط آن با زلزله‌ها خصوصا به بهانه ماه‌گرفتگی اخیر توضیح دهید.
اولین ماه‌گرفتگی کامل پس از هفت سال – از ۵ مرداد ۱۳۹۵ – در ایران در شامگاه ۱۶ شهریور ۱۴۰۴ بحث در مورد اهمیت ماه‌گرفتگی را برانگیخته است. ارتباط علّی مستقیمی بین ماه‌گرفتگی و زلزله تاکنون اثبات نشده است. ماه‌گرفتگی‌ها موارد خاصی از ماه کامل و ماه نو هستند و همبستگی کمی بین تنش جزر و مدی در مراحل ماه‌گرفتگی و فعالیت لرزه‌ای وجود دارد، ولی تا کنون به اندازه‌ی کافی قوی نبوده تا برای پیش‌بینی زلزله استفاده شود.
ماه‌گرفتگی دقیقاً چگونه رخ می‌دهد؟
ماه‌گرفتگی در زمان ماه کامل رخ می‌دهد و زمین سایه‌ای بر روی ماه می‌اندازد. هم‌ترازی خورشید، زمین و ماه در ماه‌گرفتگی، مورد خاصی از یک هم‌ترازی کلی‌تر است که در هر دو فاز ماه نو و ماه کامل اتفاق می‌افتد. این هم‌ترازی که به عنوان syzygy شناخته می‌شود، باعث می‌شود نیروهای گرانشی خورشید و ماه با هم ترکیب شوند و منجر به جزر و مدهای قوی‌تر از حد متوسط به نام جزر و مد بهاری شود.
آیا این تغییرات گرانشی می‌توانند باعث زلزله شوند؟
تغییر در کشش گرانشی در ماه‌گرفتگی مانند افزایش اندک نیروهای جزر و مدی در طول ماه کامل یا نو می‌تواند باعث تغییر شکل‌های جزئی در پوسته‌ی زمین شود، اما این فشار برای ایجاد یک فاجعه‌ی طبیعی بزرگ مانند آتشفشان یا زلزله بسیار ضعیف است. ماه‌گرفتگی‌ها به طور منظم – چندین بار در سال – اتفاق می‌افتند و سوانح طبیعی نیز یک اتفاق مداوم در زمین هستند. با توجه به اینکه هر دو رویداد چقدر مکرر اتفاق می‌افتند، اجتناب‌ناپذیر است که گاهی اوقات همزمان شوند.
نیروهای گرانشی ماه و خورشید چه تاثیری بر زمین دارند؟
نیروهای گرانشی ماه و خورشید نه تنها در اقیانوس‌ها، بلکه در پوسته‌ی جامد زمین نیز باعث جزر و مد می‌شوند که به عنوان «جزر و مد زمین» شناخته می‌شود. حداکثر تنش جزر و مدی بر روی پوسته‌ی زمین زمانی رخ می‌دهد که خورشید، زمین و ماه در یک راستا قرار گیرند، و به عنوان هم‌ترازی شناخته می‌شود و در ماه‌های کامل و ماه نو (و در جریان ماه‌گرفتگی) اتفاق می‌افتد.
آیا این تنش‌های جزر و مدی می‌توانند باعث زلزله شوند؟
البته این افزایش تنش جزر و مدی می‌تواند احتمال زلزله را کمی افزایش دهد، به ویژه در مناطقی که از قبل تنش زمین‌ساختی بالایی دارند، مانند گسل‌های فشاری کم‌ژرفا – که در ایران فراوان‌اند – و در مناطق فرورانش مانند ساحل مکران احتمال رخداد زلزله می‌تواند بیشتر شود. این تنش‌های اضافی کوچک ممکن است برای «رها کردن» گسل‌هایی که در آستانه‌ی لغزش هستند، کافی باشد.
پس آیا می‌توان گفت ماه‌گرفتگی باعث زلزله می‌شود؟
البته این تصور که یک ماه‌گرفتگی به طور خاص باعث ایجاد زلزله شود، تصور غلطی است که اغلب با همزمانی این دو رویداد تقویت می‌شود. نیروهای دخیل در حرکت ورقه‌های زمین‌ساختی بسیار زیاد هستند و کشش گرانشی از اجرام آسمانی، در حالی که وجود دارد، در مقایسه با آن نیروها ناچیز است.
سابقه تاریخی هم وجود دارد که به رابطه‌ی میان رویدادهای آسمانی و زلزله‌ها اشاره کند؟
همزمانی‌های باستانی و تاریخی در ارتباط بین رویدادهای آسمانی و زلزله، ایده‌ای بسیار قدیمی است. به عنوان مثال، توسیدید، مورخ یونانی، که در قرن چهارم پیش از میلاد می‌زیست، به یک خورشیدگرفتگی و زلزله‌ای اشاره کرد که با فاصله‌ی ده روز از یکدیگر رخ دادند. این نوع مشاهدات روایی منجر به اعتقاد دیرینه به یک رابطه‌ی علی و معلولی شد که اغلب با تفاسیر آخرالزمانی یا ماوراءالطبیعه مرتبط بوده‌اند.
زلزله‌های بزرگی بوده‌اند که در زمان ماه کامل یا نو رخ داده باشند؟
زلزله و سونامی سوماترا در سال ۲۰۰۴ با بزرگای ۹.۱ در اقیانوس هند در ۲۶ دسامبر ۲۰۰۴، در جریان یک ماه کامل رخ داد. این رویداد اغلب به عنوان نمونه‌ای مدرن از یک زلزله‌ی بزرگ که در دوره‌ای از تنش جزر و مدی بالا رخ می‌دهد، ذکر می‌شود که در طول ماه‌های نو و کامل به حداکثر می‌رسد. زلزله‌ی توهوکو با بزرگای ۹.۰ در ۱۱ مارس ۲۰۱۱ سواحل ژاپن را لرزاند نیز در حوالی زمان ماه نو، دوره‌ی دیگری از افزایش تنش جزر و مدی، رخ داد.
شما بررسی‌ای در خصوص زلزله‌های ایران انجام داده‌اید؟
بررسی‌های من نشان می‌دهد که حدود ۷۵ درصد از زلزله‌های شدید با بزرگای بیش از ۶.۰ ایران در سده‌ی بیستم و ابتدای سده‌ی بیست و یکم در حوالی اول و وسط ماه قمری رخ داده‌اند. برخی مطالعات علمی به دنبال همبستگی آماری بین زلزله‌های بزرگ و فازهای ماه بوده‌اند. یک مطالعه در سال ۲۰۱۶ در مجله‌ی Nature Geoscience نشان داد که احتمال وقوع زلزله‌های بسیار بزرگ (با بزرگای ۸.۲ و بالاتر) در دوره‌های تنش جزر و مدی بالا، که در طول ماه نو و کامل (و بنابراین در طول ماه‌گرفتگی) اتفاق می‌افتد، بیشتر است. این مطالعه نشان داد که اگرچه احتمال گسترش یک شکست کوچک در سنگ به یک گسیختگی با تنش جزر و مدی کمی افزایش می‌یابد، اما اثر کلی آن برای پیش‌بینی زلزله هنوز قابل اندازه‌گیری نیست.
