خاتم، بازمانده از دوران ورود آریایی‎‎ها به ایران

شهرستان خاتم دارای هشت هزار و 800 کیلومترمربع وسعت و مشتمل بر دو بخش «مرکزی» و «مروست» و دو شهر هرات(مرکز شهرستان خاتم) و مروست و نیز چهار دهستان شامل چاهک، فتح‎‎آباد، هرابرجان و ایثار است. جمعیت شهرستان خاتم در سال ۱۳۸۹، برابر با ۳۴ هزار و ۷۸۰ نفر بوده ‌است.

 خاتم به دلیل وجود منابع آبی فراوان، مهمّترین قطب کشاورزی استان یزد محسوب می‎‎شود و بخش عمده‎‎ی این شهرستان زیر پوشش جنگلی قرار دارد.

جنگل‌های پسته وحشی «باغ شادی» و جنگل‌های بادام کوهی«چنار ناز» از جمله پوشش گیاهی این منطقه به شمارمی‌روند.

این شهرستان به لحاظ موقعیت جغرافیایی خود و هم جواری با استان‎‎های فارس و کرمان از نظر قومی و فرهنگی دارای ویژگی‎‎های خاص خود است.

مهاجرپذیری و رشد فرهنگ‎‎های گوناگون دراین شهرستان به گونه‎‎ای است که امروزه در شهرستان خاتم، آمیزه‎‎ای از فرهنگ مردم استان کرمان، فارس و یزد مشاهده می‎‌شود.

در مورد قدمت هرات و مروست، آثار و شواهد نشان می‌دهد که این دو منطقه بسیار قدیمی و تاریخی است و مورخان را بر این باور است که منشأ سکونت در این منطقه به زمان ورود آریایی‎‎ها به ایران باز می‌گردد.

منطقه هرات و مروست در قرون گذشته جزیی از مملکت فارس بوده که پایتخت آن شهر استخر بوده است.

این منطقه در دوره ساسانیان به علت واقع شدن بین یزد و کرمان و فارس از اهمیت خاصی برخوردار بوده و آثار و ابنیه تاریخی باقیمانده خود شاهدی بر این مدعا است.

در آثار اسلامی( مسالک الممالک استخری، صوره الارض ابن حوقل، معجم البلدان یاقوت حموی، تاریخ کرمان پاریزی و فارسنامه ناصری)  از دو شهر هرات و مروست به نیکی یاد شده است.

ابن بلخی در کتاب خود در مورد هرات، توابع آن و مروست می‎‎نویسد: « صاهه (چاهک) و هراه(هرات)" دو شهرک‎‎اند، هوای آن معتدل و آب روان و هر دو آباد است .»

از مهمترین آثار تاریخی این شهرستان می‎‎توان به موارد زیر اشاره کرد؛

قلعه‎‎ی مروست:

این قلعه بر فراز تپه‎‎ای در مرکز شهر مروست و در محدوده‎‎ی مرکزی بافت تاریخی آن قرار دارد و قدمت تاریخی آن به دوره اسلامی و حتی قبل از اسلام می‎‎رسد.

قبلاً دو طبقه بوده که طبقه‎‎ی زیرین آن تخریب شده است و قدمت تاریخی آن به دوره‎‎ی اسلامی و حتّی قبل از اسلام می‌‌رسد.

این بنا دارای حصارهای بلند و کنگره‎‎دار به شکل چهارضلعی است که در سه گوشه‎‎ی دیوار آن برج‎‎های بلندی ساخته شده و از نظر سوق‎الجیشی بر روی تپّه‎‎ای مصنوعی در مرکز دشت مروست واقع شده و بر تمام دشت اشراف دارد.

تا اوایل قرن حاضر این بنا دارای خندقی به دور خود بوده است. از تأسیسات داخلی آن می‌‌توان به هشتی ورودی، شاه‎نشین، اصطبل‌ها و مطبخ اشاره کرد که با توجّه به آن می‎توان گفت که این قلعه در گذشته هم مسکونی بوده و هم کاربری نظامی داشته است.

نهر مسیح:

سرچشمه‎‎ی «نهر مسیح» در پنج کیلومتری جنوب شرق شهر هرات قرار گرفته و 320 لیتر در ثانیه از آن سرچشمه و از قلب این شهر عبور می‌‌کند.

 سرچشمه‎‎ی «نهر مسیح» نه تنها یکی از پنج منطقه نمونه گردشگری بلکه هفتمین میراث ارزشمند طبیعی ثبت شده در فهرست آثار ملی طبیعی کشور است که عمر آن به دوره اول زمین شناسی، یعنی دوره کواترز می‎‎رسد.

پارک جنگلی سرچشمه در مجاورت آن، از تفرّجگاه‎‎های زیبا، جذاب و حیرت‎انگیز استان کویری یزد است.

نهر مسیح با عبور از میان مرکز شهرستان خاتم یعنی شهر هرات که سابقاً به دارالکلات(شهر قلعه‎ها) موسوم بوده، جلوه‌ای خاص و منحصر به فرد به این شهر می‎‎بخشد.

جنگل شادی:

منطقه‎‎ی حفاظت شده‎‎ی «جنگل شادی» با وسعتی معادل 9 هزار هکتار، از نوع جنگل‎‎های زاگرسی و تنها منطقه‌‌ی جنگلی استان است.

پوشش گیاهی این منطقه، بنه، بادام کوهی، کیکم، ارژن، آلوچه‎ی وحشی، درمنه، گون، شقایق وحشی و غیره است.

منطقه‌‌ی شکار ممنوع قره‎‎تپّه‎‎ی هرات:

قره تپّه با 80 هزار هکتار مساحت، از جنوب به شهر هرات می‎‎رسد و شاخصترین زیستگاه «هوبره» در ایران است. این پرنده از نظر ملّی گونه‎‎ای حفاظت شده و از نظر جهانی در فهرست سرخ اتّحادیه‎‎ی بین‌‌المللی حفاظت از محیط زیست قرار دارد.

شایان ذکر است؛ قره‎‎تپّه زیستگاه گونه‎‎های منحصر به فرد دیگری از جانوران کمیاب و نادر مثل آهو، گورخر ایرانی، زاغ بور و گوزن زرد نیز هست.

مرکز تحقیقات هوبره:

این مرکز به عنوان تنها مرکز تحقیقات هوبره کشور در شهر هرات مرکز شهرستان خاتم فعال است.

مرکز تحقیقات هوبره خاتم یزد که در راستای حمایت از گونه حمایت شده و در معرض انقراض هوبره راه‎‎اندازی شده با همکاری مرکز ملی تحقیقات حیات وحش طائف عربستان سعودی از سال 81  با عنوان مرکز تحقیقات هوبره در شهر هرات آغاز بکار کرده و به عنوان نخستین محل تخصصی هوبره کشور به صورت تخصصی برای اولین بار موفق به تکثیر هوبره در شرایط آزمایشگاهی شده و کار مطالعه، تحقیق و پرورش را انجام می‎‎دهد.

این مرکز به دستاوردهای ارزشمندی در خصوص بیولوژی رفتار، فرمول غذایی و سایر عناصر زیستی هوبره دست یافته است. منطقه هوبره خیز قره‏‏تپه در شهرستان خاتم با وسعت بیش از 80 هکتار، براساس نظر کارشناسان داخلی و خارجی بازدید‎‎کننده و صاحب‎‎نظر، به عنوان مهمترین محل زیست و زاداوری پرنده زیبا و حمایت شده هوبره کشور معرفی شده است.

مزیت‎‎های نسبی، جغرافیایی و طبیعی، پوشش گیاهی و جنگلی مناسب از ویژگی‎های این منطقه است.

هوبره یا همان بوقلمون وحشی با برخورداری از پاهای بلند و جثه ای زیبا از لحاظ زیست محیطی دارای اهمیت زیادی است.

قلعه ملکی:

این قلعه که در شهر هرات واقع شده بر اساس مطالعات کارشناسی مربوط به دوره افشاریه و زندیه است و آخرین شخصی که در صد سال گذشته آن را احیاء کرده، «ابوالفتحخان» از خوانین منطقه بوده است.

با تلاش‎‎های نمایندگی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خاتم از بدو تأسیس، بالاخره در سال 1388 شمسی این بنا توسط ورثه شخصیت مذکور برای کاربری فرهنگی به خصوص تشکیل موزه مردم‎شناسی به میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اهدا شد.

از تأسیسات موجود در این قلعه می‎‎توان به هشتی ورودی، شاه‎نشین، مجموعه‎‎های مسکونی در دو جبهه، برج‎های دیده‌‌بانی و تیرکش‏‏ها، سیلوهای نگهداری غله به صورت عمومی و خصوصی که در داخل واحدهای مسکونی قرار دارند و محل استقرار نگهبانان، اصطبل‎‎ها و محل نگهداری حیوانات به صورت روباز و بالاخره به فضای مورد نظر برای زراعت و کشاورزی اضطراری و احتمالاً هنگام محاصره شدن قلعه‏‏نشینان اشاره کرد.

با توجّه به تأسیسات موجود در این بنا مشخص می‎‎شود که در گذشته این بنا هم کاربری مسکونی و هم کاربری نظامی - دفاعی داشته است.

این قلعه با توجّه به فضاهای موجود و دسترسی‎‎ها در داخل حریم شهری هرات، یکی از کاملترین نمونه‎‎های این نوع بنا در منطقه و حتّی استان یزد است زیرا می‎‎توان ارگ، شارستان، ربض  یا محیط زراعی اطراف را در آن مشاهده کرد.

عشایر:

جامعه عشایری استان یزد بیشتر در شهرستان‌‌های ابرکوه و خاتم بوده و این گروه از جامعه غیرتمند استان با آداب و رسوم و نحوه زندگی خاص و کوچ نشینی خود می‎‎توانند جاذبه‎‎های گردشگری فرهنگی و جامعه شناسی را برای علاقمندان و گردشگران به نمایش بگذارند.

چادرهای عشایری، رقص چوب، بازی های محلی، سازهای سنتی، خوراک‎‎های سنتی، فرآورده‎های دامی  و نان‎‎های محلی، کارگاه‎های زنده صنایع دستی و دست بافته‎‎هایی مانند گلیم، جاجیم و غیره، دم‎‌‌نوش‌‌های سنتی، پوشش زنان و مردان عشایری از جمله شاخص‌‌های گردشگری عشایر استان یزد محسوب می‎‎شود.