یکی از راه‌های افزایش رشد اقتصادی کشور، افزایش صادرات غیرنفتی است که توجه به توسعه بازارهای صادراتی حلقه مفقوده این حوزه است. کشورهای همسایه می‌توانند یکی از بهترین مقاصد برای توسعه بازار محصولات غیرنفتی باشند که این مهم نیازمند انجام اقداماتی مانند شناخت محیطی، اقناع افکار عمومی کشور هدف، برنامه‌ریزی برای ایجاد روابط اقتصادی بلندمدت و تأمین زیرساخت‌های موردنیاز است.
***
بخش عمده‌ای از درآمدهای صادراتی کشور از صادرات نفت خام حاصل شده و صادرات غیرنفتی سهم اندکی را به خود اختصاص داده است. با این وجود در سال‌های اخیر میزان صادرات غیرنفتی کشور افزایش قابل‌توجهی یافته و طی سال‌های 1380 تا 1397 از 2/4 میلیارد دلار به 7/44 میلیارد رسیده است. شدت گرفتن تحریم‌های نفتی از سال 1397 موجب شد صادرات نفت خام با کاهش زیادی مواجه شود و درآمدهای نفتی دولت کاهش پیدا کند به طوری که مجموع درآمدهای نفتی دولت از 48 میلیارد دلار در سال 1396 به کمتر از 17 میلیارد دلار در سال 1398 رسید که آن هم 5/7 میلیارد دلار کمتر از میزان پیش‌بینی شده در قانون بودجه یعنی 4/24 میلیارد دلار بوده است.
این درآمدهای هنگفت نفتی سبب وابستگی بیش از پیش اقتصاد ایران به نفت خام شده است. این وابستگی سبب شده به سایر ظرفیت‌های کشور در بخش‌های صنعتی، کشاورزی، خدمات و... که می‌تواند زمینه‌ساز رشد و توسعه اقتصادی کشور شود، توجه نشود. این در حالی است که ایران دارای پتانسیل‌های اقتصادی مناسبی در زمینه‌های کشاورزی، صنعت و خدمات است که با برنامه‌ریزی صحیح برای استفاده از آنها می‌توان به افزایش اشتغال و رشد اقتصادی در کشور دست‌یافت. به عنوان مثال آمار ارائه‌شده توسط سازمان امور اراضی کشور نشان می‌دهد از 23 میلیون هکتار اراضی قابل‌کشت در کشور 3/4 میلیون هکتار از اراضی قابل‌کشت مورد بهره‌برداری قرار نگرفته است.
وابستگی کشور به درآمدهای حاصل از صادرات نفت خام علاوه بر آنکه موجب بی‌توجهی به ظرفیت‌های اقتصادی کشور شده، به نقطه آسیب‌پذیری کشور نیز تبدیل شده است. سهم عمده درآمد نفتی در سبد صادراتی کشور موجب می‌شود در صورت تحریم یا کاهش قیمت نفت، درآمدهای ارزی کشور نیز با کاهش شدیدی مواجه شود.
از این رو تقویت تولید ملی از طریق فعال‌سازی ظرفیت‌های اقتصادی کشور و افزایش صادرات غیرنفتی موجب مقاوم‌‌تر شدن اقتصاد کشور شده و به افزایش رشد و توسعه اقتصادی کشور کمک می‌کند.
جدول ـ مجموع درآمدهای نفتی دولت
بین سال‌های 1396 تا 1398
یکی از اقدامات ضروری برای افزایش صادرات غیرنفتی ، برنامه‌ریزی برای به دست آوردن بازارهای صادراتی است. در حقیقت بدون تلاش برای حفظ و گسترش بازارهای صادراتی، افزایش صادرات غیرنفتی محقق نخواهد شد. ازآنجا که ایران از موقعیت جغرافیایی مناسبی برخوردار بوده و با 15 کشور همسایگی دارد، از پتانسیل مناسبی برای توسعه بازارهای صادراتی خود برخوردار است. با این حال تاکنون توسعه بازارهای صادراتی در میان کشورهای منطقه مورد توجه کافی قرار نگرفته است.
به گفته حسین مدرس‌خیابانی سرپرست وقت وزارت صنعت، معدن و تجارت، از مجموع یکهزار و ۲۰۰ میلیارد دلار وارداتی که توسط کشورهای منطقه صورت می‌گیرد، سهم ایران تنها ۲ درصد (24 میلیارد دلار) است. محصولات کشاورزی و محصولات آهن و فولاد از عمده‌ترین کالاهای صادراتی به کشورهای همسایه هستند.
مقایسه میزان صادرات ایران و ترکیه به 14 کشور همسایه کشور (جز ترکیه) در 10 ماه ابتدایی سال 2020 نشان می‌دهد ترکیه در زمینه توسعه بازارهای صادراتی عملکرد بهتری داشته است، چرا که در این بازه زمانی میزان صادرات ایران 7/14 میلیارد دلار و صادرات ترکیه 23 میلیارد دلار بوده است.
با توجه به اینکه کشورهای همسایه ایران یکی از در دسترس‌ترین و بهترین مقاصد صادراتی هستند، اقدامات فعالانه دولت در این کشورها برای زمینه‌سازی افزایش روابط تجاری و افزایش صادرات، ضروری است. دولت با انجام اقداماتی مانند شناخت محیطی کشور هدف و آشنایی با فرهنگ بومی آن، اقناع افکار عمومی کشور هدف، سرمایه‌گذاری و تأمین زیرساخت‌های مورد نیاز و برنامه‌ریزی برای ایجاد روابط اقتصادی بلندمدت میان ایران و کشور مقصد، می‌تواند زمینه توسعه بازارهای صادراتی کشور را فراهم کند.
افزایش صادرات غیرنفتی ایران به کشورهای همسایه علاوه بر آنکه به افزایش اشتغال و رشد اقتصادی کشور کمک کرده و منافع زیادی برای تولیدکنندگان داخلی خواهد داشت، با ایجاد منافع اقتصادی مشترک میان ایران و کشورهای همسایه به افزایش همبستگی سیاسی و افزایش همکاری در سایر حوزه‌های اجتماعی، نظامی و فرهنگی نیز کمک خواهد کرد.
امیرحسین صالحی
