دکتر محمدرضا شالبافان مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت اظهار کرد: نظام‌های بهداشتی سراسر دنیا، وضعیت سلامت جامعه را به صورت دوره‌ای رصد می‌کنند تا برمبنای نتایج به دست‌آمده نسبت به برنامه‌ریزی‌ها و اولویت‌بندی اقدام کنند. مدت‌هاست که سلامت روان جزو اولویت‌های سیستم بهداشتی و درمانی کشور به حساب می‌آید و رصدها و مطالعات متعددی درباره سلامت روان ایرانی‌ها از اواسط دهه ۷۰ انجام شده است.
وی در مورد آخرین پیمایش سلامت روان در کشور گفت: «موسسه ملی تحقیقات سلامت» به رهبری دکتر آفرین رحیم‌موقر، آخرین پیمایش سلامت روان را در سال ۱۴۰۱ انجام داد و نتایج این مطالعه در اواخر سال گذشته منتشر شد.
این روانپزشک توضیح داد: یکی از تحلیل‌های اصلی درباره پیمایش سلامت روان ۱۴۰۱ این است که همچنان کووید ـ ۱۹ در کشور وجود داشته و این بیماری می‌تواند بخشی از داده‌های این پیمایش را تحت تاثیر قرار دهد. پیش از پیمایش سال ۱۴۰۱، دکتر احمدعلی نوربالا تفتی به همراه تیم تحقیقاتی خود، مطالعه‌ای در سال ۱۳۹۹ انجام دادند که داده‌های این مطالعه نیز منتشر شده است.
وی درباره چگونگی جمع‌آوری اطلاعات پیمایش‌های سلامت روان سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۳۹۹ گفت: نحوه جمع‌آوری اطلاعات در این مطالعه‌ها یکسان نیست. به طور مثال، اطلاعات پیمایش ۱۴۰۱ با مصاحبه جمع‌آوری شده و مصاحبه‌کنندگان این مطالعه روان‌شناسان بودند. علی‌رغم اینکه نحوه جمع‌آوری اطلاعات این مطالعه ها متفاوت است، نتایج تا حدودی یکسان است اما در عین حال تفاوت‌هایی نیز دارند.
آمار ۲۵ درصدی اختلالات روان در کشور
مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت درباره وضعیت بیماری‌های روان در میان ایرانیان با توجه به نتایج آخرین پیمایش ملی گفت: بررسی مقابله‌ای نتایج نخستین و دومین پیمایش سلامت روان در دهه گذشته بیانگر است که شیوع اختلالات سلامت روان در ایران افزایش یافته است. بخشی از افزایش اختلالات روان را شاید بتوان اینگونه تفسیر کرد که میزان آشنایی مردم با بیماری‌های روانپزشکی افزایش یافته و به همین دلیل همکاری بیشتری با پژوهشگران دارند و داده‌ها واقعی‌تر شده است.
وی افزود: نتایج پیمایش سال ۱۳۹۰ بیانگر این است که ۲۳.۶ درصد از ایرانیان به حداقل یک اختلال روانپزشکی مبتلا هستند و این در حالی است میزان ابتلای ایرانیان به حداقل یک اختلال روانپزشکی به ۲۵.۱ درصد در پیمایش ۱۴۰۱ رسیده است.
افزایش ۱.۵ درصدی اختلالات روان در بازه ۱۱ ساله
این روانپزشک ادامه داد: میزان ابتلا به اختلالات روان طی بازه زمانی ۱۱ ساله حد فاصل پیمایش اول و دوم به میزان ۱.۵ درصد افزایش یافته که از ضرورت توجه به سلامت روان حکایت می‌کند. نتایج مطالعه دکتر نوربالا تفتی و تیم ایشان که در سال ۹۹ انجام شده، بیانگر این است که میزان ابتلای ایرانیان به اختلالات روان حدود ۲۹ درصد است.
تاثیر بحران‌های اجتماعی در سلامت روان/ شایع‌ترین اختلال با شیوع ۱۳.۷ درصد
شالبافان درباره نقش عوامل اجتماعی و اقتصادی در شیوع اختلالات روانپزشکی گفت: اگر پیمایش سلامت روان را همین امروز انجام دهیم، ممکن است با نتایج متفاوتی مواجه شویم. بحران‌هایی مانند پاندمی ویروس کرونا نتایج پیمایش سال ۱۴۰۱ را تحت تاثیر قرار داد و در این روزها نیز جامعه با بحران‌هایی مواجه است که می‌تواند سلامت روان جامعه را مخدوش کند و سبب بروز مشکلاتی برای سیستم‌های بهداشتی_درمانی و مردم شود.
وی درباره شایع‌ترین اختلالات سلامت روان در میان ایرانی‌ها اظهار کرد: افسردگی با ۱۳.۷ درصد، شایع‌ترین اختلال سلامت روان در جامعه است و بنابراین در صدر اختلالات روانپزشکی قرار دارد. میزان شیوع دسته اختلالات خلقی نیز ۱۶ درصد است که شامل افسردگی، انواع اختلالات دوقطبی و سایر اختلالات خلقی می‌شود. همچنین مجموع اختلالات اضطرابی که شامل مواردی مانند اختلال پانیک، اضطراب منتشر و ... می‌شود، ۱۳.۷ درصد است.
آمار اختلالات روانی به تفکیک
مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت با تاکید بر اینکه نتایج پیمایش سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۱ تفاوت چندانی ندارد، تصریح کرد: بررسی‌ها بیانگر این است که میزان اختلال خلقی نسبت به پیمایش نخست اندکی کاهش یافته اما افسردگی اندکی افزایش یافته است. نتایج اختلال «وسواسی_جبری» نیز از اهمیت فراوانی برخوردار است، به نحوی که میزان شیوع این اختلال در پیمایش سال ۱۳۹۰ بسیار بالا بود و حدود ۵.۱ گزارش شده بود و این در حالی است که میزان شیوع این اختلال حدود ۳.۴ درصد در آخرین پیمایش بیان شده که به آمارهای جهانی نزدیک است.
وی افزود: کاهش اختلال وسواسی_جبری می‌تواند با تحلیل‌های متعددی همراه باشد. تحلیل اصلی این موضوع می‌تواند مربوط به سبک زندگی انسان‌ها در دوران پاندمی کرونا باشد. رفتارهایی که پیش از پاندمی کرونا وسواس به حساب می‌آمدند در دوران پاندمی این بیماری اختلال به حساب نیامده و سبب کاهش میزان شیوع به اختلال وسواسی_جبری شده است.
شالبافان با بیان اینکه شاخص‌های جدیدی در مطالعه ۱۴۰۱ در کانون توجه قرار گرفته است، تصریح کرد: میزان مراجعه به روان‌شناسان و روانپزشکان از شاخص‌های پیمایش سال ۱۴۰۱ است و شاخصی ارزشمند به حساب می‌آید. این شاخص در پیمایش پیشین لحاظ نشده بود. با توجه به اینکه شاخص میزان مراجعه به روان‌شناس یا روانپزشکان در پیمایش سال ۱۳۹۰ در کانون توجه قرار نگرفته، ملاکی برای ارزیابی و بررسی مقابله‌ای این موضوع وجود ندارد.
نقش «جنسیت» در ابتلا به اختلالات روانپزشکی
این روانپزشک درباره نقش «جنسیت» در ابتلا به اختلالات روانپزشکی گفت: جنسیت، موضوعی بسیار مهم در ارتباط با اختلالات سلامت روان به حساب می‌آید و اختلال روان در تمام دنیا تحت تاثیر مولفه جنسیت است.
وی توضیح داد: به طور مثال، میزان ابتلای زنان نسبت به مردان در میان جمعیت بزرگسال به اضطراب و افسردگی بیشتر است، به نحوی که میزان ابتلای بیشتر زنان به افسردگی در پیمایش سال ۱۴۰۱ به وضوح مشهود است. همچنین نتایج مطالعه سال ۱۴۰۱ مانند تمام مطالعات جهانی در حوزه سلامت روان بیان می‌کند که میزان مصرف مواد مخدر، الکل و دخانیات در مردان نسبت به زنان بیشتر است.
مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت با بیان اینکه البته مولفه جنسیت در تمام اختلالات نقش ندارد، تصریح کرد: در مورد اسکیزوفرنیا که جزو اختلالات شدید روانپزشکی به حساب می‌آید، مولفه جنسیت چندان اثرگذار نیست و تفاوت چندانی میان زنان و مردان وجود ندارد.
زنان بیشتر از مردان به مداخلات درمانی تمایل دارند
شالبافان درباره نقش مولفه جنسیت در ارتباط با اقدامات درمانی اظهار کرد: نتایج پیمایش سلامت روان سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد که زنان نسبت مردان به مداخلات درمانی نگرش مثبت‌تر و تمایل بیشتری برای درمان دارند. اقبال بیشتر زنان به امور درمانی با توجه به فرهنگ جامعه ایرانی قابل تحلیل است و موضوعی معنادار برای نظام بهداشتی کشور در راستای برنامه‌ریزی‌ها به حساب می‌آید.
وی افزود: به طور قطع، مردان مانند زنان به اقدامات مداخله‌ای برای درمان اختلالات روانپزشکی نیاز دارند، اما با توجه به اقبال کمتر آنها نسبت به زنان، می‌بایست برنامه‌های ویژه‌ای برای این گروه جنسی در نظر گرفت.
زن‌ها بیشتر خودکشی می‌کنند اما مردها بیشتر می‌میرند!
این روانپزشک در ارتباط با خودکشی توضیح داد: آمار و ارقام بیانگر این است که اقدام به خودکشی منجر به مرگ در میان مردان در تمام کشورهای جهان بالاتر است. اگرچه میزان خودکشی منجر به مرگ مردان نسبت به زنان بیشتر است، اما نتایج مطالعات جهانی نشان می‌دهد که زنان اقدام به خودکشی بیشتری نسبت به مردان دارند.
وضعیت مراجعه به مراکز درمانی برای سلامت روان
مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت درباره میزان مراجعه به مراکز درمانی برای دریافت خدمات درمانی بیان کرد: نتایج پیمایش سلامت روان سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد ۳۴ درصد مبتلایان برای دریافت خدمات درمانی تمایل ندارند و ۶۶ درصد دیگر برای دریافت خدمات تمایل دارند.
وی ادامه داد: اگرچه بر این باور هستم که میزان تمایل ۶۶ درصدی برای دریافت خدمات روان‌درمانی نسبت به نتایج سایر کشورهای همسایه یک عدد مناسب قلمداد می‌شود، اما افرادی که تمایلی برای دریافت خدمات سلامت روان ندارند، می‌بایست به طور جدی در کانون توجه قرار گیرند. وزارت بهداشت در نظر دارد که پوشش خدمات سلامت روان حداکثری باشد.
پراکندگی جغرافیایی اختلالات روانپزشکی
شالبافان درباره پراکندگی جغرافیایی اختلالات روان اظهار کرد: نتایج پیمایش روان سال ۱۴۰۱شاید برای جمع‌بندی وضعیت پراکندگی جغرافیایی اختلالات روانپزشکی از منظر علمی چندان کافی نباشد. مطالعات گذشته به پراکندگی جغرافیایی اختلالات روانپزشکی ورود کرده‌اند.
وی افزود: شرایط استان تهران از نظر اختلاات روانپزشکی مناسب نیست و این موضوع در مطالعه دکتر نوربالا تفتی نیز گزارش شده و موجب نگرانی است. به طور کلی نمی‌توان گفت که شرایط یک استان بسیار خوب است و یک استان بسیار بد است و می‌بایست فقط به آن استان خاص توجه کرد.
انگ اجتماعی بیماران روان را از درمان دور نگه می‌دارد
این روانپزشک با بیان اینکه عوامل مختلفی می‌تواند سبب کاهش مراجعه برای دریافت خدمات مرتبط با سلامت روان باشد، توضیح داد: متاسفانه بیماری‌ها و اختلالات روانپزشکی در کشور ما مانند جوامع دیگر با انگ همراه است که این موضوع سبب کاهش مراجعه مردم به مراکز درمانی می‌شود.
شاهد کاربرد برخی اصطلاحات در گفت‌وگوهای روزانه هستیم که به انگ‌زنی اختلالات روانپزشکی دامن می‌زند. شرایط جامعه به نحوی است که انتساب یک بیماری روانپزشکی به افراد توهین و تحقیر محسوب می‌شود. بر همین اساس بسیاری از افرادی که اختلالات روانپزشکی دارند به روان‌شناس و روانپزشک مراجعه نمی‌کنند چراکه تصور می‌کنند روانپزشکان و روان‌شناس برای دیوانگان هستند و به همین دلیل خود را دارای مشکل و اختلال نمی‌دانند.
ارتباط سواد سلامت و میزان مراجعه به مراکز درمانی
مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت با بیان اینکه مواجهه مردم با بیماری‌های روانپزشکی ریشه در سواد سلامت روان جامعه نیز دارد، تصریح کرد: به طور قطع، رسانه‌ها می‌توانند نقش موثری در آشنایی مردم با اختلالات روانپزشکی داشته باشند. ورود رسانه‌ها به سلامت روان سبب می‌شود که جامعه این موضوع را جدی قلمداد کند.
وی ادامه داد: اگرچه نقش رسانه‌ها در آشنایی مردم با بیماری‌های سلامت روان مهم است، اما اطلاع‌رسانی اشتباه یا انتساب یک موضوع اخلاقی یا مذهبی به مسائل سلامت روان سبب می‌شود که مردم از مراجعه برای دریافت خدمات سلامت روان اجتناب کنند.
این مسئول گفت: رسانه‌های تصویری مانند سینما و تلویزیون می‌توانند به‌خوبی آموزنده باشند و چهره بیمار، روان‌شناس و روانپزشکان را واقع‌بینانه و مسئولانه به تصویر کشند. رسانه‌های تصویری همانطور که می‌توانند چهره مسائل حوزه روانپزشکی را واقع‌بینانه نشان دهند، از طرف دیگر می‌توانند نگاهی غیرواقع‌بینانه و با هجو به این حوزه داشته باشند تا مخاطب آنها از فضای روان‌درمانی دورتر و دورتر شود.
برنامه دولت برای ارائه خدمات روانپزشکی با حداقل قیمت
شالبافان درباره نقش تعرفه‌های روانپزشکی برای مراجعه مردم به منظور دریافت خدمات روان‌درمانی توضیح داد: خدمات ویزیت روانپزشکی و روان‌درمانی که خدمات پایه سلامت جامعه محسوب می‌شوند، می‌بایست با حداقل قیمت در اختیار حداکثر جامعه قرار گیرد.
وی افزود: وزارت بهداشت در راستای ارائه خدمات با قیمت حداقلی برای اکثر جامعه نسبت به ارائه خدمات روان‌درمانی در مراکز جامع سلامت از ۱۰ سال گذشته اقدام کرده است. روان‌شناس‌ها در مراکز جامع سلامت مستقر هستند و پوشش خدمات روان‌درمانی در استان‌های کشور در حال گسترش است.
این مسئول خبر داد: وزارت بهداشت برنامه‌ریزی کرده است که برای حداقل هر ۲۰ هزار نفر یک روان‌شناس در مراکز جامع سلامت مستقر باشد و در حال نزدیک شدن به این هدف هستیم.
مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت درباره احداث مراکز سلامت روانی ـ اجتماعی (سراج) در نظام بهداشتی گفت: این مراکز طی سال‌های گذاشته طراحی و احداث شده و ۱۰۲ مرکز سراج در کشور به ارائه خدمات می‌پردازند.
وی ادامه داد: اگر یک فرد به مراکز جامع سلامت مراجعه کرد و به خدمات تخصصی‌تر نیاز داشت به مراکز سراج ارجاع داده می‌شود که روانپزشک، مددکار و روان‌شناس در آن مستقر است. خدمات روان‌درمانی که در مراکز جامع سلامت ارائه می‌شود، مانند خدمات سلامت عمومی نظیر واکسیناسیون هستند که به صورت رایگان ارائه می‌شود.
وضعیت پوشش بیمه خدمات روان‌درمانی
مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت درباره قیمت خدمات روانپزشکی اظهار کرد: خدمات روانپزشکی تخصصی که بیمارستان‌ها و کلینیک‌های روانپزشکی دولتی ارائه می‌شوند، خدمات گرانی به حساب نمی‌آیند. من بر این باور هستم که پوشش بیمه‌ای خدمات روان‌درمانی از منظر حجم می‌بایست افزایش یابد چراکه پوشش بیمه‌ای خدمات روانپزشکی به نحوی است که بسیاری از افراد جامعه نمی‌توانند خدمات روان‌درمانی را در بیمارستان‌های دولتی دریافت کنند.
وی درباره ضرورت پوشش بیمه‌ای خدمات روان‌درمانی توضیح داد: اگرچه ویزیت روانپزشکان و اغلب داروهای پزشکی مشمول خدمات بیمه‌ای می‌شود، اما تمام افراد جامعه از توانایی دسترسی به خدمات روان‌درمانی با پوشش بیمه‌ای کنونی برخودار نیستند. عدم دسترسی به خدمات روانپزشکی برای تمام افراد جامعه، مهر تاییدی بر ضرورت گسترش چتر بیمه‌ای است.
افزایش تعرفه‌ها نباید به معنای افزایش پرداخت از جیب مردم باشد
شالبافان اظهار کرد: اگرچه دولت وظیفه دارد که خدمات درمانی خود را با بهترین کیفیت، کم‌ترین هزینه و بیشترین پوشش بیمه‌ای ارائه دهد، اما در شرایطی که با کمبود ارائه خدمات حوزه روانپزشکی مواجه هستیم، می‌بایست از بخش خصوصی حمایت کنیم.
وی گفت: هنگامی که نمی‌توانیم خدمات روانپزشکی دولتی را برای تمام جمعیت ارائه دهیم و همچنین به دلیل اینکه بخشی از جامعه ترجیح می‌دهند خدمات روانپزشکی را در بخش خصوصی دریافت کنند، می‌بایست در مسیر حمایت و کمک‌گرفتن از ظرفیت بخش خصوصی گام برداریم.
مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت بیان کرد: کمک گرفتن از ظرفیت بخش خصوصی می‌بایست با نظارت دقیق، تعرفه‌گذاری مناسب و نظارت بر تعرفه‌ها انجام شود. به طور قطع، پوشش بیمه‌ای می‌بایست بسیار گسترده‌تر از شرایط کنونی باشد.
وی درباره وضعیت تعرفه‌های پزشکی در کشور گفت: تعرفه‌های پزشکی کشور در تمام حوزه‌ها در مقایسه با کشورهای منطقه و سایر کشورهای جهان پایین است.
این مسئول افزود: افزایش تعرفه‌ها نباید به معنای افزایش پرداخت از جیب مردم باشد، بلکه انتظار می‌رود هزینه‌های افزایش تعرفه‌ها از محل منابع عمومی و اعتباری که در اختیار سیستم‌های دولتی قرار می‌گیرد، تامین شود تا مردم بدون فشار بار اضافی نسبت به درمان اقدام کنند و درآمد درمانگران نیز درآمد مناسبی نسبت به منطقه و سایر کشورهای جهان داشته باشند.
نیاز به ۲ برابر ظرفیت کنونی تخت‌های روانپزشکی
این روانپزشک درباره تعداد تخت‌های حوزه بیماری‌های روانپزشکی توضیح داد: تعداد تخت‌های بیمارستانی حوزه بیماری‌های روانپزشکی حدود ۱۱ هزار تخت است و این در حالی است که کشورهای پیشرفته مانند انگلستان که جمعیت کمتری نسبت به ایران دارند، تخت‌های روانپزشکی بیشتری در حدود ۲ برابر دارند. بازهم تاکید می‌کنم که میزان تخت‌های روانپزشکی کشور می‌بایست افزایش یابد.
وی ادامه داد: هنگامی که به بیمارستان‌های روانپزشکی مراجعه می‌کنیم، اغلب تخت‌ها اشغال است و برای بستری‌شدن می‌بایست مدت‌ها در صف انتظار به سر برد. افرادی که برای دریافت خدمات بستری روانپزشکی به شهر تهران که دارای چند بیمارستان روانپزشکی است مراجعه می‌کنند، می‌بایست مدت طولانی در صف انتظار باشند و این وضعیت در سایر استان‌های کشور بعضا به مراتب بدتر است.
۱۰ درصد تخت‌های بیمارستانی باید به روانپزشکی اختصاص داده شود
مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت گفت: سیاست وزارت بهداشت، مانند بسیاری از کشورهای جهان، با توجه به ارتباط تنگاتنگ بیماری‌های روانپزشکی با بیماری‌های جسمی و همچنین کاهش انگ بیماری‌های روانپزشکی، این است که توسعه تخت‌های بیمارستانی در بیمارستان‌های عمومی انجام شود. منظور از توسعه بیمارستان‌های روانپزشکی در بیمارستان‌های عمومی این است که همانطور که یک بخش جراحی برای یک بیمارستان در نظر گرفته می‌شود، تعدادی از تخت‌های آن بیمارستان برای بیماری‌های روانپزشکی در نظر گرفته شود.
وی توضیح داد: براساس ابلاغیه وزارت بهداشت، ۱۰ درصد تخت‌های بیمارستانی می‌بایست به تخت‌های روانپزشکی تخصیص داده شود، اما متاسفانه این موضوع در بسیاری از بیمارستان‌ها اجرا نشده است. به طور مثال، برخی استان‌های کشور از تخت‌های روانپزشکی محروم هستند و تعداد تخت‌های این حوزه در اغلب استان‌های کشور محدود است.
وجود فقط یک یا ۲ بخش روانپزشکی در اغلب استان‌ها/ آمار ۳ هزار نفری روانپزشکان ایران
شالبافان با بیان اینکه اغلب استان‌های کشور فقط یک یا ۲ بخش روانپزشکی دارند، اظهار کرد: تعداد تخت‌های روانپزشکی سبب شده که خانواده‌های بیماران روانپزشکی با مشکلاتی مواجه شوند و فرایند بستری بیماران به کاری سخت تبدیل شود. خوشبختانه، تعداد روانپزشکان کشور مناسب است و حدود ۳ هزار روانپزشک در کل کشور به ارائه خدمات می‌پردازند.
وی به تعداد روانپزشکان فعال در کشور اشاره کرد و افزود: آمار کادر درمان به راحتی محاسبه نمی‌شود، چراکه این احتمال وجود دارد که تعدادی از فارغ‌التحصیلان در کشور حضور نداشته باشند. تعداد کنونی روانپزشکان کشور در مقایسه با کشورهای هم‌سطح کشور ما عدد قابل‌توجهی محسوب می‌شود.
این مسئول گفت: اگرچه تعداد روانپزشکان کشور قابل‌توجه است، اما در زمینه توزیع نیروی انسانی با مشکل مواجه هستیم. اغلب روانپزشکان در پایتخت، شهرهای بزرگ و مراکز استان‌های اصلی کشور مستقر شده‌اند و این در حالی است که بسیاری از شهرستان‌های کشور از روانپزشکان به میزان کافی برخوردار نیستند.
وی ادامه داد: توزیع نیروی انسانی به نحو مناسب جزو وظایف دولت است تا با توزیع نیروهایی که در اختیار دارد، دسترسی به روانپزشکان به راحتی فراهم باشد. همچنین زیرساخت‌هایی مانند مراکز سراج یا بیمارستان‌ها در مناطق کمتر برخوردار نیز می‌تواند به ماندگاری روانپزشکان کمک کند.
