چرا همه درباره‌ کلاژن صحبت می ‌کنند؟

در دنیای مراقبت از پوست و زیبایی، کمتر واژه‌ای به اندازه‌ی کلاژن (Collagen) شنیده می‌شود. از کرم‌ها و سرم‌های ضدچروک گرفته تا مکمل‌های زیبایی، تقریبا  همه‌ جا صحبت از افزایش یا حفظ کلاژن است. اما واقعا کلاژن چیست، از کجا می‌آید و چرا برای بدن ما تا این اندازه حیاتی است؟

کلاژن، فراوان‌ترین پروتئین بدن انسان است و حدود 30 درصد کل پروتئین‌های بدن را تشکیل می‌دهد. این ماده مانند یک داربست طبیعی، ساختار و استحکام پوست، استخوان، مو، ناخن و حتی اندام‌های داخلی را حفظ می‌کند.

در این مقاله، در نظر داریم درباره همه چیز درباره کلاژن صحبت بکنیم؛ پس همراه ما باشید.

کلاژن چیست؟ نگاهی علمی اما ساده

کلاژن، نوعی پروتئین رشته‌ای (Fibrous Protein) است که از سه زنجیره‌ بلند آمینواسیدی ساخته شده و به شکل یک مارپیچ سه ‌تایی در هم پیچیده‌ است. این ساختار منحصر به ‌فرد، دلیل اصلی مقاومت بالای آن در برابر کشش و فشار است.

سه آمینواسید اصلی سازنده‌ کلاژن عبارت‌ هستند از:

• گلایسین :(Glycine) کوچک‌ترین آمینواسید که به زنجیره‌ها اجازه می‌دهد نزدیک به هم قرار بگیرند.
• پرولین (Proline) و هیدروکسی ‌پرولین :(Hydroxyproline) که پایداری و استحکام ساختار را حفظ می‌کنند.

به زبان ساده، کلاژن همان رشته‌هایی است که مانند طناب، سلول‌ها و بافت‌های بدن را کنار هم نگه می‌دارند و مانع از افتادگی، پارگی و شل شدن بافت‌ها می‌شوند. اگر به دنبال اطلاعات بیشتری درباره کلاژن و محصولاتی که باعث تولید کلاژن در پوست می‌شوند، هستید؛ به سایت آراکسین مراجعه بکنید.

انواع کلاژن در بدن و نقش هرکدام از آنها

دانشمندان تاکنون بیش از ۲۸ نوع مختلف کلاژن شناسایی کرده‌اند، اما پنج نوع اصلی بیشترین سهم را در بدن دارند.

چگونه بدن ما کلاژن تولید می‌کند؟

بدن انسان به ‌صورت طبیعی توانایی ساخت کلاژن را دارد. این فرایند درون سلول‌های خاصی به نام فیبروبلاست‌ها (Fibroblasts) انجام می‌شود.

مراحل تولید کلاژن

1. ساخت زنجیره‌ی پروکلاژن: سلول‌ها ابتدا زنجیره‌های اولیه‌ کلاژن را از آمینواسیدها می‌سازند.
2. هیدروکسیلاسیون (Hydroxylation): با کمک ویتامین  C، گروه‌های هیدروکسیل به پرولین و لیزین اضافه می‌شوند.
3. تشکیل مارپیچ سه ‌تایی: سه زنجیره به هم متصل شده و ساختار نهایی شکل می‌گیرد.

نکته جالب درباره کلاژن: بدون ویتامین  C، بدن قادر به ساخت کلاژن پایدار نیست. به همین دلیل است که کمبود ویتامین C باعث بیماری «اسکوروی» می‌شود که با شل شدن لثه‌ها و آسیب پوستی همراه است.

چه عواملی باعث کاهش کلاژن می‌شوند؟

کاهش سطح کلاژن در بدن یک فرآیند طبیعی است که از حدود اواسط دهه‌ سوم زندگی (25 سالگی به بعد) آغاز می‌شود و به مرور در دهه‌های بعد شدت می‌گیرد. اما این روند تنها به سن مربوط نیست؛ عوامل محیطی، تغذیه‌ای و رفتاری هم در تسریع تجزیه یا مهار سنتز کلاژن نقش اساسی دارند. در ادامه مهم‌ترین دلایل علمی کاهش کلاژن را بررسی می‌کنیم.

کاهش کلاژن با افزایش سن 

پیری اصلی‌ترین و اجتناب ‌ناپذیرترین عامل کاهش تولید کلاژن است. با بالا رفتن سن:

• فعالیت سلول‌های فیبروبلاست (تولیدکننده‌ کلاژن) کاهش می‌یابد.
• تعادل بین تولید و تجزیه‌ کلاژن به هم می‌خورد.
• آنزیم‌هایی به نام متالوپروتئینازها (MMPs) فعال‌تر شده و رشته‌های کلاژن را می‌شکنند.

در نتیجه پوست به مرور نازک‌تر، خشک‌تر شده و الاستیسیته آن کم می‌شود.

علاوه بر پوست، این فرایند در استخوان‌ها و مفاصل نیز اتفاق می‌افتد و موجب ضعف استخوانی و خشکی مفصل می‌شود.

نکته: بعد از یائسگی، به‌ دلیل کاهش هورمون استروژن، سرعت تخریب کلاژن در زنان می‌تواند تا ۳۰٪ در سال اول افزایش پیدا بکند.

 تابش نور خورشید و اشعه‌ فرابنفش 

نور خورشید، به ویژه اشعه‌های UV-A  و  UV-B، یکی از دشمنان اصلی کلاژن است. این اشعه‌ها با نفوذ به لایه‌های عمقی پوست (درم):

• باعث تخریب مستقیم فیبرهای کلاژن می‌شوند.
• تولید آنزیم‌های تجزیه‌کننده‌ کلاژن (MMP) را افزایش می‌دهند.
• رادیکال‌های آزاد تولید می‌کنند که سلول‌ها را دچار استرس اکسیداتیو می‌سازد.

نتیجه‌ این فرآیند، چروک‌های زودرس، لک‌های پوستی و افتادگی پوست است؛ وضعیتی که اصطلاحا به آن فتوایجینگ (Photoaging) یا پیری ناشی از نور می‌گویند.

راه‌ حل: استفاده‌ روزانه از ضدآفتاب با SPF بالای 30، حتی در روزهای ابری، موثرترین راه پیشگیری از این آسیب است.

تغذیه‌ نامناسب و کمبود مواد مغذی در پوست

تولید کلاژن به مواد خام خاصی نیاز دارد. وقتی بدن این مواد را به اندازه کافی دریافت نکند، فرآیند سنتز مختل می‌شود.

• کمبود ویتامین: C حیاتی‌ترین عامل برای فعال‌ سازی آنزیم‌هایی است که پرولین و لیزین را به هیدروکسی‌پرولین و هیدروکسی‌لیزین تبدیل می‌کنند؛ بدون این واکنش، رشته‌های کلاژن شکل نمی‌گیرند.
• کمبود پروتئین: کلاژن، خود پروتئین است، کمبود منابع پروتئینی مثل گوشت، ماهی، تخم ‌مرغ یا حبوبات باعث کاهش مواد اولیه‌ ساخت آن می‌شود.
• کمبود مس و روی: این دو عنصر در واکنش‌های آنزیمی تثبیت ساختار کلاژن نقش دارند.
• مصرف زیاد قند و کربوهیدرات‌های تصفیه ‌شده: قند اضافی باعث ایجاد فرآیند گلیکاسیون (Glycation) می‌شود؛ در این حالت مولکول‌های قند به کلاژن می‌چسبند و آن را سفت و شکننده می‌کنند.

راه ‌حل:  رژیم غذایی متعادل با میوه‌ها و سبزیجات تازه، مغزها، پروتئین کافی و نوشیدن آب فراوان.

تاثیر مصرف دخانیات و الکل بر کلاژن

سیگار و الکل از عوامل شناخته‌شده‌ تجزیه‌ کلاژن هستند.

• دود سیگار حاوی بیش از 4 هزار ترکیب شیمیایی مضر است که تولید کلاژن را مهار می‌کند و رادیکال‌های آزاد ایجاد می‌کند.
• نیکوتین، موجب تنگی عروق خونی و کاهش اکسیژن ‌رسانی به پوست می‌شود؛ در نتیجه، سلول‌های فیبروبلاست نمی‌توانند کار خود را به درستی انجام دهند.
• مصرف مداوم الکل نیز با کاهش سطح ویتامین C و آب بدن همراه است که هر دو برای حفظ کلاژن حیاتی‌ هستند.

نتیجه‌ این عادت‌ها، پوست کدر، افتاده و چروک‌ دار با منافذ باز و رنگ ناسالم است.

راه‌ حل:  ترک یا کاهش مصرف دخانیات و الکل تنها در چند هفته باعث بهبود چشمگیر بافت پوست و افزایش بازسازی سلولی می‌شود.

اثر منفی استرس مزمن و کم‌ خوابی روی پوست

استرس طولانی ‌مدت باعث افزایش ترشح هورمون کورتیزول در بدن می‌شود. کورتیزول نه‌ تنها مانع ترمیم طبیعی بافت‌ها می‌شود، بلکه تجزیه‌ پروتئین‌های ساختاری از جمله کلاژن را سرعت می‌دهد.

از سوی دیگر، در زمان خواب عمیق، بدن بیشترین میزان هورمون رشد (GH) را ترشح می‌کند که در بازسازی و تولید کلاژن نقش دارد. بنابراین بی‌ خوابی یا خواب بی‌کیفیت، تولید طبیعی کلاژن را مختل می‌کند.

راه ‌حل: خواب کافی (۷–۸ ساعت در شب)، مدیتیشن، تنفس عمیق و فعالیت بدنی منظم، همگی استرس را کاهش داده و بازسازی پوست را تقویت می‌کنند.

 مبارزه آلودگی هوا و رادیکال‌ های آزاد با کلاژن

قرار گرفتن مداوم در معرض آلودگی‌های شهری، ذرات معلق (PM2.5) و دود وسایل نقلیه، باعث تجمع رادیکال‌های آزاد در پوست می‌شود. این مولکول‌های ناپایدار، به ساختار DNA سلولی و فیبرهای کلاژن حمله کرده و باعث استرس اکسیداتیو می‌شوند.

در نتیجه، پوست به مرور خاصیت ارتجاعی خود را از دست می‌دهد و روند پیری تسریع می‌شود.

راه ‌حل: استفاده از آنتی‌ اکسیدان‌ها (ویتامین E، پلی ‌فنول‌ها، بتاکاروتن، چای سبز) در رژیم غذایی و محصولات مراقبتی می‌تواند آسیب اکسیداتیو را خنثی بکند.

ارتباط تغییرات هورمونی با کلاژن

هورمون‌هایی مانند استروژن، تستوسترون و هورمون رشد نقش مهمی در حفظ تولید کلاژن دارند. کاهش سطح این هورمون‌ها، به ‌ویژه در دوران یائسگی، می‌تواند سرعت از بین رفتن کلاژن را چند برابر کند.

در زنان یائسه، در مدت 5 سال نخست پس از قطع قاعدگی، تا 30 درصد کاهش در سطح کلاژن پوست گزارش شده است.

راه‌ حل:  حفظ سبک زندگی سالم، مصرف سویا و ایزوفلاونوئیدها، ورزش منظم و مشاوره با پزشک درباره‌ تنظیم هورمون‌ها در سنین بالا می‌تواند مفید باشد.

کم ‌آبی بدن و تاثیر آن بر روی پوست

آب، نه ‌تنها برای عملکرد سلولی بلکه برای پایداری ساختار کلاژن نیز ضروری است. کمبود آب باعث می‌شود رشته‌های کلاژن انعطاف ‌پذیری خود را از دست داده و پوست حالت خسته، چروک و خشک پیدا بکند.

راه‌ حل: نوشیدن حداقل 8 لیوان آب در روز و استفاده از مرطوب‌کننده‌ یا آبرسان‌های حاوی هیالورونیک اسید برای حفظ رطوبت سطحی پوست، پیشنهاد می‌شود.

علائم کاهش کلاژن در بدن

زمانی که ذخایر کلاژن در بدن کاهش می‌یابد، علائم آن به شکل‌های مختلف ظاهر می‌شود:

• چین ‌و چروک و افتادگی پوست
• کاهش درخشندگی و لطافت مو
• شکنندگی ناخن‌ها
• درد مفاصل و سفتی حرکتی
• کند شدن روند ترمیم زخم‌ها

چطور می ‌توانیم کلاژن بدن را افزایش بدهیم؟

بدن ما به طور ذاتی توانایی تولید کلاژن را دارد، اما با گذر زمان و تحت تاثیر سبک زندگی مدرن، این توان کاهش می‌یابد. خبر خوب این است که با تغییرات درست در رژیم غذایی، مراقبت پوستی، خواب و حتی انتخاب مکمل‌های مناسب می‌توان تولید طبیعی کلاژن را دوباره فعال کرد.

افزایش کلاژن به معنی تنها «زیبایی پوست» نیست؛ بلکه یعنی استحکام مفاصل، سلامت موها و جوانی درونی.

افزایش کلاژن با رژیم غذایی مناسب 

برای حمایت از سنتز طبیعی کلاژن، باید مواد زیر را در رژیم خود بگنجانید:

• پروتئین کافی: از منابعی مانند گوشت، ماهی، تخم ‌مرغ و حبوبات.
• ویتامین:C  در مرکبات، کیوی، فلفل دلمه‌ای، کلم بروکلی.
• مس و روی:  در مغزها، غلات کامل و حبوبات.
• ژلاتین طبیعی: حاصل از استخوان یا پای مرغ، منبع مستقیم پپتیدهای کلاژن.

مصرف مکمل ‌های کلاژن

مکمل‌های کلاژن هیدرولیز شده (Hydrolyzed Collagen) یا پپتید کلاژن (Collagen Peptides) از منابع حیوانی یا دریایی استخراج می‌شوند و در مطالعات علمی اثرات مثبتی نشان داده‌اند.

مطالعات منتشر شده در Journal of Cosmetic Dermatology (2022)  نشان داده‌ است که مصرف روزانه 5 تا 10 گرم پپتید کلاژن می‌تواند در طی ۸ تا ۱۲ هفته:

• رطوبت و خاصیت ارتجاعی پوست را بهبود دهد.
• عمق چین ‌و چروک‌ها را کاهش دهد.
• درد مفاصل را در افراد مسن کم بکند.

ارتباط تولید کلاژن با محصولات مراقبت پوستی

• استفاده از کرم‌های حاوی رتینول، پپتیدها و ویتامین C می‌تواند تولید کلاژن پوستی را تحریک بکند.
• ضدآفتاب روزانه، مهم‌ترین عامل برای جلوگیری از تخریب کلاژن توسط نور خورشید است.

کلاژن دریایی در مقابل کلاژن حیوانی

در بازار مکمل‌ها دو نوع عمده‌ کلاژن وجود دارد:

کلاژن دریایی (Marine Collagen) به دلیل جذب بالا و سازگاری بهتر با پوست، در صنعت مراقبت زیبایی محبوبیت زیادی دارد.

آیا استفاده موضعی از کلاژن تاثیری دارد؟

برخلاف تصور رایج، مولکول‌های کلاژن برای عبور از لایه‌ بیرونی پوست بسیار بزرگ هستند. بنابراین کرم‌ها و ماسک‌های حاوی کلاژن بیشتر نقش آبرسان و نرم‌ کننده‌ سطحی دارند، نه تحریک مستقیم تولید کلاژن.

اما محصولات حاوی پپتیدهای فعال یا رتینوئیدها می‌توانند به شکل غیر مستقیم فیبروبلاست‌ها را فعال کرده و تولید طبیعی کلاژن را افزایش بدهند.

کاربردهای پزشکی و درمانی کلاژن

کلاژن فقط در زیبایی کاربرد ندارد؛ بلکه در پزشکی مدرن، یکی از مهم‌ترین مواد زیستی محسوب می‌شود. برخی از کاربردهای آن عبارت‌ هستند از:

• پانسمان‌های ترمیم زخم: پانسمان‌های کلاژنی که به ترمیم پوست کمک می‌کنند.
• ایمپلنت‌ها و داربست‌های زیستی: برای بازسازی استخوان، غضروف یا قرنیه.
• تزریق‌های زیبایی: پرکننده‌های کلاژنی برای رفع چروک و حجم‌ دهی موقت.
• مهندسی بافت و پزشکی بازساختی: استفاده از کلاژن برای رشد سلول‌های بنیادی.

آینده‌ پژوهش درباره‌ کلاژن

پژوهشگران امروزه به سمت تولید کلاژن‌های نوترکیب (Recombinant Collagen) پیش می‌روند؛ یعنی ساخت کلاژن در آزمایشگاه از طریق مهندسی ژنتیک، بدون نیاز به منابع حیوانی. این فناوری علاوه بر کاهش آلرژی و آلودگی، در آینده می‌تواند به تولید کرم‌ها و مکمل‌های دقیق‌تر و موثرتر منجر بشود.

همچنین مطالعات در حال بررسی نقش کلاژن در بیماری‌هایی مانند آرتروز، فیبروز کبدی و دیابت پوستی هستند تا شاید راهکارهای درمانی جدیدی ارائه شود.

چرا باید به کلاژن اهمیت بدهیم؟

کلاژن نه یک ماده‌ جادویی، بلکه اساس سلامت پوست، مو، استخوان و مفاصل است. کاهش طبیعی آن با افزایش سن اجتناب ‌ناپذیر است، اما می‌توان با تغذیه‌ درست، سبک زندگی سالم، مراقبت پوستی منظم و در صورت نیاز مکمل‌های استاندارد، تولید و حفظ آن را به‌ طور موثر حمایت کرد.

اگر بخواهیم ساده بگوییم، کلاژن همان زره جوانی بدن است؛ هر چه از آن بهتر مراقبت کنیم، دیرتر نشانه‌های پیری ظاهر می‌شوند.