پروردگار عالم خان بستری از نعمت ها، عطوفت و مهربانی اش را به بندگان خود ارزانی داشته است؛ خداوندی که صاحب بالاترین صفات الهی است و زیبایی‌ها را دوست دارد و به انسان اشرف مخلوقات نیز این صفات زیبا را بخشیده و انتظار دارد تا آدمی به رسم امانتداری این نعمات زیبا را جلوه دهد تا عظمت خداوند بر همگان آشکار شود؛ خداوندی که نمایندگانی برای سرپرستی انسان‌ها برگزیده تا نعمات خود را بر روی زمین به بندگانش ارزانی بدارد و برای امنیت، آسایش و آرامش آنها تلاش کنند تا آسیب و ناملایمتی به آنها نرسد؛ آری! پدر و مادر کسانی هستند که این وظیفه را از جانب خداوند بر عهده دارند و همه ما مدیون الطاف پروردگار و پدر و مادرمان هستیم، اما زمانی می‌رسد که برخی این نعمات را از دست می‌دهند و از امنیت، آسایش و آرامش برخوردار نیستند و نیازمند سرپرست و امنیت هستند. در این مواقع خداوند به بندگانش سفارش می‌کند تا حقوق آنها را رعایت کنند تا به آنها ظلم نشود؛ پروردگار در قرآن درباره یتیمان و یتیم نوازی بسیار سفارش کرده و سخت‌ترین عذاب‌ها را برای افرادی که حق یتیم را بخورند و به آنها ظلم و حقوق شان را ضایع کنند در نظر گرفته است؛ احادیث و روایات بسیاری از حقوق یتیمان، یتیم نوازی و عذاب ضایع کردن حقوق یتیم‌ها وجود دارد که بیانگر اهمیت جایگاه یتیمان در پیشگاه الهی است.
حقوق یتیمان از منظر قرآن چگونه است؟
خداوند در قرآن به دلیل جایگاه مهم یتیمان، اکرام یتیم را به بندگانش سفارش کرده است؛ ۲۰ آیه در قرآن به موضوع حقوق یتیمان و اکرام آنها پرداخته است؛ خداوند در آیات ۱۵ تا ۲۰ سوره فجر در خصوص یتیمان می‌فرماید:انسان هنگامى که پروردگارش او را براى آزمایش، اکرام مى کند و نعمت مى بخشد مى گوید: پروردگارم مرا گرامى داشته است (۱۵) اما هنگامى که براى امتحان، روزیش را بر او تنگ مى گیرد مى گوید: پروردگارم مرا خوار کرده است (۱۶) چنان نیست؛ بلکه یتیمان را گرامی نمی‌دارید (۱۷) و یکدیگر را بر اطعام مستمندان تشویق نمی‌کنید (۱۸) و میراث را از راه مشروع و نامشروع جمع کرده می‌خورید (۱۹) مال و ثروت را بسیار دوست دارید و به خاطر آن گناهان زیادی مرتکب می‌شوید (۲۰)
درآیات ۵۱ سوره فصلت، آیه ۹ سوره هود، آیه ۹ سوره ضحى، ۳۳ و ۳۴ سوره حاقه در خصوص حقوق یتیمان آمده است: هنگامى که نعمتى به انسان مى دهیم، روى مى گرداند و با تکبر از حق دور مى شود، اما هنگامى که مختصر ناراحتى به او برسد، پیوسته دعا مى کند و بى تابى مى نماید (۵۱سوره فصلت)، هر گاه ما به انسان رحمتى بچشانیم سپس از او بگیریم، نومید و ناسپاس مى شود (۹) سوره هود، اما یتیم را مورد قهر و تحقیر قرارمده (۹) سوره ضحی، او به خداوند بزرگ ایمان نمى آورد و دیگران را به اطعام مستمندان تشویق نمى کند (۳۳ و ۳۴) سوره حاقه.
قرآن در خصوص حقوق ایتام درآیات ۱۵۲ سوره انعام، ۲ و ۳ سوره عنکبوت، ۱۵۵ سوره بقره، ۸ و ۹ سوره نساء سفارش کرده است: و به مال یتیم جز به نحوى هر چه نیکوتر نزدیک نشوید تا به حد رشد خود برسد (۱۵۲) سوره انعام، آیا مردم چنین پنداشتند که به صرف اینکه گفتند ما ایمان (به خدا) آورده‌ایم رهایشان کنند و هیچ امتحانشان نکنند؟ (۲) و محققا ما امتی را که پیش از اینان بودند به امتحان و آزمایش آوردیم و همانا خدا دروغگویان و راستگویان را کاملا می‌شناسد (۳) سوره عنکبوت و البته شما را به پاره‌ای از سختی‌ها، چون ترس و گرسنگی و نقصان اموال و نفوس و آفات زراعت بیازماییم و صابران را بشارت و مژده بده (۱۵۵) سوره انعام (از جمله ابزار ابتلاء و فتنه الهی، ایتام هستند تا دانسته شود، مردم با ایشان چگونه تعامل می‌کنند. در حقیقت ایتام وسیله آزمایش خداوند از ثروتمندان نسبت به اکرام آنان است)، و چون در تقسیم (ترکه میّت، اشخاصی از) خویشان و یتیمان و فقیران حاضر آیند، به چیزی از آن مال آنها را روزی دهید و با آنان سخن نیکو و دلپسند بگویید (۸) و باید بترسند (از مکافات عمل خود) کسانی که اگر کودکان ناتوان از خود باقی می‌گذارند بر آنان بیم دارند، پس باید از خدا بترسند و (در حق ایتام مردم) سخن به اصلاح و درستی گویند. (۹) سوره نساء
خداوند در آیات ۸۳ و ۱۷۷ سوره بقره، ۶ سوره ضحی، ۸۳ سوره بقره، ۶ و ۳۶ و ۱۲۷ سوره نساء، ۱ و ۲ سوره ماعون در خصوص ایتام می‌فرماید: و یاد آرید هنگامی که از بنی اسرائیل عهد گرفتیم که جز خدای را نپرستید و نیکی کنید درباره پدر و مادر و خویشان و یتیمان و فقیران، و به زبان خوش با مردم تکلّم کنید و نماز به پای دارید و زکات مال خود را بدهید، پس شما عهد شکسته و روی گردانیدید جز چند نفری و شما هستید که از حکم خدا برگشتید (۸۳) نیکوکاری آن نیست که روی به جانب مشرق یا مغرب کنید (چه این چیز بی‌اثری است) لیکن نیکوکاری آن است که کسی به خدای عالم و روز قیامت و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیغمبران ایمان آرد و دارایی خود را در راه دوستی خدا به خویشان و یتیمان و فقیران و در راه ماندگان و گدایان بدهد و در آزاد کردن بندگان صرف کند و نماز به پا دارد و زکات مال (به مستحق) بدهد، و نیز نیکوکار آنان هستند که با هر که عهد بسته‌اند به موقع خود وفا کنند و در حال تنگدستی و سختی و هنگام کارزار صبور و شکیبا باشند. (کسانی که بدین اوصاف آراسته‌اند) آنها به حقیقت راستگویان و آنها به حقیقت پرهیزکارانند (۱۷۷) سوره بقره، آیا خدا تو را یتیمی نیافت که در پناه خود جای داد؟ (۶) سوره ضحی، یتیمان را آزمایش کنید تا هنگامی که بالغ شده و قدرت بر نکاح پیدا کنند آن‌گاه اگر آنها را دانا به درک مصالح زندگی خود یافتید اموالشان را به آنها باز دهید و به اسراف و عجله مال آنها را حیف و میل نکنید بدین اندیشه که مبادا بزرگ شوند (و اموالشان را از شما بگیرند) و هر کس (از اولیاء یتیم) داراست (از تصرف در مال او) خودداری کند و هر که فقیر است (در مقابل نگهبانی او از مال یتیم) به قدر متعارف ارتزاق کند، پس آن‌گاه که مالشان را به آنها رد کردید باید بر ردّ مال بر آنها گواه گیرید و گواهی خدا برای محاسبه خلق کافی است (۶) و خدای یکتا را بپرستید و هیچ چیزی را شریک وی نگیرید و نسبت به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و فقیران و همسایه دور و نزدیک و دوستان موافق و رهگذران و بندگان که زیردست تصرف شمایند نیکی کنید که خدا مردم متکبّر خودپسند را دوست ندارد (۳۶)ای پیغمبر! درباره زنان از تو فتوا خواهند، بگو: خدا و آنچه از آیات کتاب او بر شما تلاوت شود هم در حق زنان و دختران یتیمی که مهر و حقوق لازمه آنها را ادا نکرده و مایل به نکاح آنان هستید و هم در حق فرزندان ناتوان فتوا خواهد داد و نیز دستور می‌دهد که درباره یتیمان عدالت پیشه کنید و (در نیکی کوشید که) هر کار نیک به جای آرید خدا بر آن آگاه است (۱۲۷) سوره نساء، آیا دیدی آن کس را که روز جزا را انکار می‌کرد؟ (۱) این همان شخص (بی رحم) است که یتیم را (از در خود) به قهر می‌راند (۲) سوره ماعون.
خداوند در آیه ۱۰ سوره نساء، آیه ۱۷۴ سوره بقره وعده عذاب را به گناهگارانی که به حقوق ایتام تجاوز می‌کنند را داده است و در این آیات می‌فرماید: کسانى که اموال یتیمان را از روى ظلم و ستم مى خورند، تنها آتش مى خورند و به زودى به آتش سوزانى مى سوزند. آیه ۱۰ سوره نساء، کسانى که آیات خدا را کتمان مى کنند و به وسیله آن درآمد ناچیزى فراهم مى کنند آنها جز آتش چیزى نمى خورند (آیه ۱۷۴) سوره بقره (قرآن در این آیه مى گوید:" آنها که مال یتیم مى خورند گرچه چهره ظاهرى عملشان بهره گیرى از غذاهاى لذیذ و رنگین است، اما چهره واقعى این غذا‌ها آتش سوزان است، و همین چهره است که در قیامت آشکار می‌شود.)
دیدگاه پیامبر (ص) در خصوص حقوق ایتام چگونه است؟
پیامبر (ص) در خصوص توجه به حقوق ایتام می‌فرماید: بهترین خانه‌های شما خانه‌ای است که در آن طفل یتیمی مورد مهر و عطوفت قرار بگیرد؛ وقتی یتیم گریه می‌کند عرش خدای رحمن به لرزه درمی‌آید؛ نسبت به یتیم مانند یک پدر مهربان باش و بدان که تو امروز (هرچه) می‌کاری (فردا) آن را درو خواهی کرد؛ درباره این دو ضعیفُ البُنْیه خدا را شاهد و ناظر بدانید: یکی زنان و دیگر یتیمان؛ کسی که نفقه یتیمی را با مال خود سرپرستی کند تا به حدّ بی‌نیازی برسد بدون تردید بهشت برای او واجب می شود؛ من (فردا) با سرپرست یتیم ـ مشروط به تقوا و پرهیزکاری ـ در بهشت (مانند دو انگشت سبّابه و میانه) در کنار هم خواهیم بود؛ بهشت خانه‌سرایی دارد به نام «دارالفَرح» (خانه شادی)، تنها کسانی وارد آنجا می‌شوند که ایتام مؤمنین را شاد و خُرّم کرده باشند.
نبی اکرم (ص) در خصوص اکرام ایتام فرموده اند: کسی که سرپرستی یتیم مسلمانی را تکفّل کند و در کنار سفره خود در خورد و خوراکش همراه کند مسلما خدا او را در زمره بهشتیان قرار خواهد داد مگر گناه غیرقابل گذشتی مرتکب شود؛ بر یتیمان مردم تَرحّم کنید تا بر یتیمان شما ترحم کنند؛ کسی که یتیمی را بر سفره خود بنشاند ـ و دست نوازش بر سرِ او بِکِشد دلش نرم و مهربان می شود؛ شبى که به آسمان برده شدم گروهى را دیدم که در شکم هاى آنان آتش افکنده مى شود و از مخرجشان خارج مى گردد. گفتم: اى جبرئیل، این‌ها کیستند؟ گفت: این‌ها کسانى هستند که اموال یتیمان را به ناحق مى خورند؛ سه کس روز رستاخیز هنگامى که سایه اى جز سایه عرش نیست در سایه آن جاى دارد، کسى که با خویشان نیکى کند خداوند روزى او را زیاد و عمرش را دراز کند و زنى که شوهرش بمیرد و اطفال صغیرى باقى بگذارد و وى گوید من با وجود یتیمان خود شوهر نمی کنم تا بمیرند یا خداوند آنها را بى نیاز کند و کسى که غذائى فراهم آورد و به مهمان خود بخوراند و پذیرائى او را کامل کند سپس یتیم و فقیر را بر آن دعوت کند و آنها را براى رضاى خدا غذا دهد.
رسول گرامی (ص) بر اکرام ایتام تاکید کرده اند و می‌فرمایند: حقّا که خداوند متعال این چهار نفر را داخل بهشت نکند و از نعیم نعمت‌هایش آنها را نچشاند: آدم شرابخوار، آدم رباخوار، آن کس که به ناحق مال یتیم را می‌خورد و دیگر عاق والدین؛ خدای تبارک و تعالی آن همه سفارش و تأکید درباره نیکی به یتیمان فرموده به خاطر فقدان پدران آنها است. کسی که حقوق آنها را مراعات کند و آنان را گرامی بدارد خداوند نیز وی را (در پناه خود) مصون و گرامی خواهد داشت؛ بهترین خانه هاى مسلمانان، خانه اى است که در آن یتیمى باشد که به او نیکى مى شود و بدترین خانه هاى مسلمانان خانه اى است که در آن یتیمى باشد که با او بدى مى شود، من و سرپرست یتیم در بهشت مانند دو انگشت همراهم هستند؛ آیا دوست دارى نرمدل شوى و به خواسته ات برسى؟ به یتیم مهربانى کن و دست محبت بر سر او بکش و از غذایت به او بخوران، تا دلت نرم شود و به خواسته ات برسى؛ هر کس یتیمى را سرپرستى کند تا آن که بى نیاز شود، خداوند به سبب این کار بهشت را بر او واجب سازد، همچنان که آتش دوزخ را بر خورنده مال یتیم واجب ساخته است.
دیدگاه معصومان الهی در خصوص ایتام چیست؟
امیرالمومنین (ع) در خصوص اکرام ایتام فرموده اند: از خدا بترسید و درباره ایتام، خدا را شاهد و ناظر بگیرید! مبادا آنها گاهی سیر و گاهی گرسنه بمانند و در جمع شما حقّشان ضایع و پایمال شود؛ یکی از والاترین مراتب نیکوکاری لطف و اِحسان نسبت به یتیمان است؛ نسبت به بیوه‌زنان و یتیمان دلرحم و مهربان باشید؛ کسی که حقوق یتیمان را مراعات کند حقوق فرزندان او نیز مراعات خواهد شد؛ با نسل و بازماندگان دیگران به نیکی رفتار کنید تا با نسل و بازماندگان شما نیز به نیکی رفتار کنند؛ ظلم و ستم به یتیمان و زنان بی‌شوهر و بی‌سرپرست باعث نزول عذاب و نقمت و سلب و زوال نعمت از صاحبانش می شود.
امام علی (ع) در این باره می‌فرماید: طفل یتیم را مانند فرزند خودت به طور یکسان تربیت و ادب کن؛ به ایتام خود نیکی کنید، فقرا و تهیدستان را مواسات کنید و نسبت به افراد ضعیف و ناتوان رئوف و مهربان باشید؛ ستم به یتیمان و زیردستان باعث نزول بلا‌ها است و بر باد دادن نعمت‌ها از صاحبان آنها می شود.
حضرت فاطمه زهرا (س) در خصوص اکرام یتیمان می‌فرمایند: خداوند خوردن مال یتیمان را حرام فرمود تا حقوق آنان از ظلم و تعدّی محفوظ بماند.
امام محمد باقر (ع) در این باره فرموده اند: مسلّماً یتیم، حق و حقوقی دارد؛ هر گاه یکی از شما در خود احساس قساوت و سنگدلی کرد طفل یتیمی را نوازش کند و دست عطوفت بر سر او بکشد به یاری خدا دلش نرم و مهربان می شود؛ چهار خصلت در هر کس باشد خداوند در بهشت برایش منزلگاه بنا می‌کند: کسی که یتیمی را سرپرستی کند، بر افراد ضعیف و ناتوان تَرَحُّم و مهربانی کند، به والدین خود مهر بورزد و با زیردستانش نرم‌خو و باعطوفت باشد؛ بدترین چیزی که بنده را داخل آتش دوزخ می‌کند (تنها) خوردن یک درهم (واحد پول) مال یتیمان است؛ خداوند درباره خوردن مال یتیمان دو کیفر مقرّر فرموده: یک کیفر دنیوی و یک کیفر اُخروی. (هم در دنیا عذاب خواهد داشت و هم در آخرت)؛ آن کس که مال یتیم را می‌خورد روز قیامت در حالی که آتش از درون او شعله‌ور و زبانه‌هایش از دهانش خارج می‌شود وارد محشر می شود.
امام جعفر صادق (ع) با تاکید بر رعایت حقوق ایتام می‌فرماید: هر کس از یتیمی حفاظت و نگهداری کند خداوند حافظ و نگهبان او خواهد بود؛ هر کس بر سر یتیمی دست ترحم و عطوفت بِکِشد خداوند به تعداد هر مویی (که دست بر آن بگذرد) نوری در قیامت به او عطا خواهد فرمود؛ کسی که روز خود را آغاز کند و نیّت ظلم و تعدّی به کسی نداشته باشد تا زمانی که خون کسی را به ناحق نریخته و مال یتیمی را به حرام نخورده باشد خداوند گناهان آن روز او را می‌آمرزد.
امام موسی کاظم (ع) دراین باره فرموده اند: کسی که تنها یک درهم (واحد پول) ظالمانه و به ناحق مال یتیمی را بخورد خداوند جای او را در آتش دوزخ جاودانه خواهد کرد؛ یتیم وقتی به سن بلوغ رسید دیگر عنوان یتیمی ندارد.
امام رضا (ع) در خصوص حقوق ایتام می‌فرمایند:اگر صاحب عزا شخص یتیم داغدیده باشد تو با دو دست عطوفت و نوازشگر خود بر سر او بِکِش؛ هان! برحذر باشید! و از اموال یتیمان شدیداً بپرهیزید. به آنها تعرض نکنید و خود را بدان گرفتار و آلوده نکنید؛ به راستی که خوردن مال یتیمان چه بد خوراک و چه طعام نامیمونی است؛ از خدا بترسید و أحدی متعرض اموال طفل یتیم نشود که خدای باعظمت، خود مستقیماً به حساب او رسیدگی می‌کند خواه اهل نجات و آمرزش باشد یا سزاوار کیفر و عذاب؛ هر کس در مال یتیم دخل و تصرف کند و یا از آن به کسی قرض بدهد تمامی آن مال را ضامن است و زکات و حقوق واجبه آن به گردن خود او خواهد بود نه به شخص یتیم؛ هر کس با مال یتیم کسب و تجارت کند هر چه سود کند (تماماً) مال یتیم است و هر چه زیان کند از مال خودِ کاسب خواهد بود؛ خوردن مال یتیم از گناهان کبیره است که خداوند بر آن وعده آتش دوزخ داده است.
عزرائیل، متجاوزان به مال یتیم را با گرز‌های آتشین قبض روح می‌کند
حجت الاسلام و المسلمین سید مهدی حائری زاده کارشناس مذهبی با اشاره به اینکه خداوند متجاوزان به مال یتیم را سخت مجازات می‌کند، اظهار کرد: حق وحقوق ایتام آنقدر اهمیت دارد که خداوند، متجاوزان به حقوق و اموال یتیمان را خود مستقیم مجازات می‌کند و در دنیا و آخرت از آنها روی برمی گرداند؛ خداوند بار‌ها در آیات مختلف قرآن به رعایت حقوق ایتام سفارش فرموده است.
وی ادامه داد: ۲۳ آیه در قرآن به یتیم و مشتقات آن اختصاص داده شده و مهم‌ترین آنها سوره‌های بقره، نساء، ضحی، فجر، سوره االعطا و... است؛ در آیه ۹ سوره نساء آمده؛ متجاوزان به حقوق و اموال یتیمان در آخرت و قیامت آتش می‌خورند و از دهان و نهانشان آتش خارج می‌شود؛ بر اساس روایات، عزرائیل هنگام مرگ، متجاوزان به حقوق و اموال ایتام را با گرز‌های آتشین قبض روح می‌کند و این بدترین مرگ است.
فضیلت شریک شدن ایتام در اموال وراثتی
حجت الاسلام والمسلمین حائری زاده با اشاره به اینکه اگر فردی ثلث اموال خود را به ایتام ببخشد در دنیا، آخرت و قیامت مورد الطاف خداوند قرارمی گیرد، تصریح کرد:براساس روایات، خداوند به بندگان خود بار‌ها سفارش کرده است از اموال خود به یتیمان ببخشید که این کار باعث می‌شود برکت اموالش برای فرزندان و وارثانش بیشتر شود و روزی اش در آخرت و قیامت افزایش پیدا کند و از همه مهمتر مورد الطاف خداوند قرارگیرد که پروردگارعالمیان خود مستقیم پاداش این افراد را خواهد داد.
اهمیت جایگاه ایتام در جامعه
این کارشناس مذهبی با اشاره به اینکه بر اکرام یتیم بار‌ها تاکید شده و باید به آن توجه داشت، عنوان کرد: باید از طرف حاکم برای یتیمان سرپرست مشخص شود و در یک خانواده مناسب رشد کند؛ خانواده‌ای که مسئولیت یتیمان را برعهده می‌گیرد موظف است مانند فرزندان خود برای او بهترین بستر را در تربیتش مهیا کند و کم نگذارد؛ اقدامات و مراقبت‌های لازم را برای رشد فکری، روحی و جسمی انجام دهد چرا که بار‌ها بر اکرام ایتام تاکید شده است.
وی افزود: تمسخرو تحقیرایتام، ستم به آنها از گناهان بزرگ و نابخشودنی است؛ باید عدالت درباره ایتام رعایت شود؛ درآیات ۱۶ و ۱۷ سوره فجر در خصوص اکرام ایتام و کمک بی منت (اگر یتیمان در هنگام درخواست انفاق طرد شوند روزی کم می‌شود و عذاب بزرگ قیامت در انتظار فرد است)، آیه ۹ سوره ضحی، آیات ۱ و ۲ سوره ماعون، درباره عاقبت تمسخر و تحقیر ایتام، رعایت عدالت، آموزش برای بلوغ فکری و رشد اقتصادی در امور یتیمان، در آیات ۱۵۲۲ سوره نساء، سوره انعام، ۳۴ الاسرا و ۲۲۰ بقره، مراقبت از یتیم تا شکسته نشود، محروم نشود، حرمتش حفظ شود، پرهیز از تصاحب اموال، پرهیز از ضایع شدن حقوق و اموال یتیم، پرهیز از افراط گری و تصرف حقوق آنها چه مادی و چه معنوی، چگونگی سرپرستی یتیم سفارش شده است.
آثار یتیم نوازی بر زندگی دنیوی و اخروی
حجت الاسلام و المسلمین حائری زاده با اشاره به اینکه یتیم نوازی آثار پربرکتی را در زندگی دنیوی و اخروی دارد، بیان کرد: یتیم نوازی بهترین کلید برای باز شدن قفل دل است؛ بر اساس روایات حضرت فاطمه زهرا (س) سه روز متوالی در ماه مبارک رمضان افطار خود را به یتیمان بخشیدند و خود افطارشان را باز نکردند.
حقوق یتیمان چگونه ارزیابی می‌شود؟
این کارشناس مذهبی گفت: به طور معمول کودکانی که هنوز به سن تکلیف نرسیده اند یتیم محسوب می‌شوند، ولی اگر هنوز به بلوغ فکری نرسیده باشند و توانایی لازم را نداشته باشند تا از حق خود دفاع کنند و ضعیف باشند در چنین مواقعی نیز یتیم محسوب می‌شوند؛ در این صورت حاکم باید برای آنها سرپرست تعیین کند تا بتوانند حقوق و اموال خود را دریافت کنند.
