از دالان استوانه ای یا به تعبیری دایره ای و گرد و سنگی ـ آجری تو در تو میانه مرکز شهر تهران در چهار راه ولیعصر به قلب تپنده تا مهمترین مرکز نمایشی تئاتر تهران نام می دهند. از اولین بارهایی که به این مکان رفتم خاطرم است که در دالان های تو در توی آن گم می شدم و هر بخشی از آن برایم جالب و عجیب بود.
اخبار فرهنگ و هنر - نقل می شود که سال ها پیش اینجا تفرجگاهی برای مردمی با خاطرات زیاد از حضور در کافه ها تا قدم زدن بر سنگ فرش ها و حتی تماشای سیرک بوده است هر چند هنوز هم چنین پاتوقی برای علاقه مندان محسوب می شود و محدود به تئاتر دوست ها نیست. منتها این روزها شاهد رکود عجیب و سکوت زیادی در آن هستیم که بیشتر وقتی روی سکوی سنگی و خاکستری جلوی تئاتر شهر که می نشینم آن را درک میکنم.
دیگر هنرمندان اندکی به دلیل شیوع کرونا اینجا رفت و آمد می کنند. فقط برخی پرسنل تئاتر شهر گه گاه می آیند، مردم عادی چون سالمندان یا جوانانی که جویای کار هستند روی این سکوها می نشینند یا تنها برای عبور و مرور رفتن به مترو ولی عصر یا هر مکان دیگری در این اطراف از سنگ فرشها عبور می کنند.
برخی دستفروش ها هنوز با زرنگی فعال هستند و به فروش تخمه، آجیل، چای و کیک یا لباس و چیزهای دیگر می پردازند در ماه مبارک رمضان که همین اندازه هم دیگر حضوری ندارند تنها شب ها رفت و آمدی را در این اطراف بیشتر می بینیم. اما این مکان سنگی که سالهاست اینجا پا برجا مانده و حرف های زیادی هم برای گفتن از دیده ها و شنیده هایش دارد چه قدمتی دارد؟
شاید خالی از لطف نباشد که بدانید ابتدا قرار بوده سرمایه گذاران خارجی یک هتل 400 اتاقه برای توریست ها و خارجی ها در مکان تئاتر شهر بسازند اما زمانی که کلنگ ساخت آن در سال 1346 زده می شود، در محل کافه شهرداری که آن روزها بدین نام آنجا معروف بود، یک تئاتر اجرا می شود و قرعه به نام ساخت یک تماشاخانه در این مکان می افتد.
در آن دوره چهارراه ولیعصر، چهار راه پهلوی نام داشت که سپس به چهار راه مصدق و بعد از آن ولیعصر(عج) تغییر نام داد و کسی چه می دانست که این مکان همان بزرگترین مجموعه نمایشی تئاتر ایران خواهد شد که این روزها سوت و کور شده و حتی مدیریتش تصمیم دارد که به فعالیت های آن لاین در این مجموعه دست بزند آیا دیگر زمان فعالیت های نمایشی حضوری به سر رسیده است یا این یک اتفاق موقت است؟
* از طراحی ساخت تئاتر شهر تا مدیریت مجموعه
طراحی این تماشاخانه با مهندس علی سردار افخمی از شاگردان هوشنگ سیحون (الهام گرفته از برج طغرل) بود ، ساخت آن 5 سال (هفتم بهمن 1351) به طول انجامید که به دلیل معماری زیبا و دالان های نمایشی خوش ساخت جزو میراث فرهنگی کشور به حساب می آید. مکان تئاتر شهر در قلب چهارراه ولیعصر(عج) تقاطع انقلاب و ولی عصر(عج) ، مجاور پارک دانشجو است. از ابتدا این مجموعه با حمایت دولت فعالیت خود را آغاز کرد و طی 5 دهه فعالیتش اتفاقات زیادی را هم رقم زده و هم شاهدش بوده است.
مساحت تئاتر شهر 3 هزار متر مربع و زیربنایش 5600 مترمربع است و قطر تقریبی آن 34 متر و ارتفاعش 15 متر است. اداره تئاتر شهر پس از انقلاب اسلامی بر عهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گذاشته شده و پیش از انقلاب دست جشن هنر شیراز و سپس رادیو و تلویزیون ملی ایران بوده است.
ترکیب کاشی ها از معماری دوره ایلخانیان و ستون های تخت جمشید و ساختمان مدور و خیمه گونه که یادآور تکیه دولت، نخستین تماشاخانه عظیم ایران است. هر چند نوع دایره ای تئاتر شهر ترکیب معماری یونان و روم قدیم را دارد. در گذشته تئاتر شهر دارای یک تماشاخانه اصلی و تالارچهارسوبود اما اکنون سالن های دیگر قشقایی، سایه و کارگاه نمایش (پلاتو اجرای کنونی) نیز بدان اضافه شده است.
*نحوه کاشی کاری بنا
«اصغر کاشی‌تراش اصفهانی» سال 1388مطرح کرده بود: سال 1349 از شهرهای مختلف هنرمندان کاشی کار برای گرفتن پروژه کاشی کاری تئاترشهر به تهران آمدند و به دلیل اینکه پدر من کاشی کاری کاخ گلستان را انجام داده بود و با کار او آشنا بودند این پروژه به من محول شد. سپس با ویکتور بابایان، رئیس شرکت ساختمانی مقاطع کاری به ساز نو، فرزند مهندس بابایان که بانک ملی شعبه سبزه میدان را ساخته بود قرارداد بستم که اتفاقا کاشی کاری آنجا نیز به عهده پدر من بوده است. طرح اصلی کاشی کاری توسط امیرعلی سردار افخمی به من داده شد و در کارگاه عباس نحوی پور در تهران قالب ریزی و ساخته می شد و با اختیار عملی که به من داده شده بود کار را آغاز کردم. نام نقش هایی که برای کاشی کاری تئاتر شهر استفاده شد، هشت ضلعی، اسبر و پا باریک بود.
* مدیران تئاتر شهر
نخستین مدیر مجموعه تئاتر شهر شهرزاد مهدوی بود که از سوی فرح غفاری رئیس این دفتر انتخاب شده بود اما به دلیل فقر اطلاعات تاریخی درباره تئاتر، پریسا مقتدی هنرمند تئاتر که اکنون هم مدیر تماشاخانه سنگلج است به عنوان مدیر مجموعه معرفی شد. پس از او نیز دکتر علی رفیعی هنرمند پیشکسوت تئاتر مدیر مجموعه شد که تحصیلاتش را در فرانسه گذرانده بود، او فعالیت هایی برای اگوستیک کردن صوت تئاتر شهر انجام داد و پس از انقلاب هم تا سال 1359 این مجموعه مدیری نداشت تا اینکه در این سال شورای انقلاب قانونی بر زیرمجموعه ارشاد رفتن تئاتر شهر تصویب کرد.
عبداله انوار، مهندس حجت، محمدرضا آل محمد، قدیمی و دانش، مجید جعفری، حسین پاکدل، مجید شریف خدایی از مدیران و سرپرست این مجموعه بودند. در این مدت یک مرتبه تئاتر شهر مرمت شد و مرکز هنرهای نمایشی برای نظارت از این مجموعه در نظر گرفته شد اما پس ازآن مدیریت تئاتر شهر مدتی شورایی شد و این شورا متشکل از حسین پارسایی، ایرج راد، آتیلا پسیانی و فرهاد مهندس پور بودند. سایر مدیران این مجموعه در دهه هشتاد شامل شهریار رشیدپور، حسین رازی، سیدصادق موسوی، جواد افشین، مهرداد رایانی مخصوص،محمد حیدری که در دوره او تئاتر شهر مدتی تحت مرمت قرار گرفت و پس از آن نیز در دوره قادر آشنا به عنوان رئیس مرکز هنرهای نمایشی، اتابک نادری مدیر تئاتر شهر شد که مدت کوتاهی پس از آن استعفا کرد، تا خرداد 1390 این مجموعه تحت مدیریت پرسا مقتدی و سپس مهدی شفیعی و، پیمان شریعتی، در دوره مدیریت شهرام کرمی در تئاتر کشور و در نهایت نیز سعید اسدی قرار گرفته است.
*معرفی تالارهای مختلف تئاتر شهر
تماشاخانه اصلی تئاتر شهر بزرگترین و قدیمی ترین تماشاخانه این مجموعه با گنجایش نزدیک به ششصد تماشاگر است. صحنه دارای 16 متر عمق و 14 متر عرض است که مناسب اجراهای پر پرسوناژ با امکانات ماشینری ویژه است.نخستین نمایشی که در این مجموعه اجرا شد، باغ آلبالوی چخوف بود که در این نمایش داریوش فرهنگ، سوسن تسلیمی، مهدی هاشمی، فهمیه راستکار و پرویز پورحسینی ایفای نقش می کردند. تماشاخانه چهارسو در سال 1354 و به همت کارگردان صاحب سبک کشورمان، آربی آوانسیان و با ظرفیت 120 تماشاگر ساخته شد. تالار قشقایی تا قبل از سال 1359 برای تمرین گروه های نمایشی محسوب می شد اما پس از آن سال یک تماشاخانه مجزا شد و دلیل نام این تماشاخانه شهید حسین قشقایی از کارگردانان جوان تئاتر بود که در جریان انقلاب به شهادت رسید.
سالن سایه در تاریخ 1377 همزمان با بیستمین سالگرد انقلاب اسلامی و برگزاری هفدهمین جشنواره تئاتر شهر با اجرای نمایش نیلوفر آبی به کارگردانی حمید امجد افتتاح شد و کارگاه نمایش نیز در سال 83 با نظارت آتیلا پسیابی و اجرای نمایش زمین صفر رسما فعالیت خود را برای اجراهای تجربی آغاز کرد. مجموعه تئاتر شهر دارای یک کتابخانه و مرکز اسناد نیز هست که مکتوبات مربوط به هنر تئاتر ارز کتاب تا پوستر و بروشور و مجلات ایران را نگه داری می کند و پذیرای دانشجویان و هنرمندان نیز هست. علاوه بر همه اینها کافه تریای تئاتر شهر نیز در داخل لابی سالن اصلی و کافه تریای چهارسو فعال است و گاها پیش می آید نمایش هایی نیز در این کافه به اجرا بروند.
سالهاست که مجموعه تئاتر بازوی اصلی اجرای نمایش های جشنواره بین المللی فجر تا کارگاه های این جشنواره، جشنواره تئاتر عروسکی و سایر جشنواره ها محسوب می شود.
علی نصیریان در دهه 80 در نمایش «پنجره‌ها» نوشته و کار فرهاد آییش در تئاتر شهر (1385) بازی کرد. وی از آغاز ورودش به تئاتر همواره بازیگری در تئاتر را لازمه کارش دانسته و در دهه 90 نیز در پنج نمایش حضور پر رنگ و قابل تأملی داشت. آخرین بازی علی نصریان در نمایش «اعتراف» کار شهاب حسینی در تئاتر شهر (۱۳۹۶) بود.
سایر هنرمندان نام آوازه ایرانی نیز یکی از افتخاراتشان روی صحنه رفتن در تئاتر شهر بوده از داود رشیدی و فرهاد اییش تا علی نصیریان، شهاب حسینی، اکبر زنجانپور و ...
*تغییر و تحولات تئاتر شهر
در طول این پنج دهه اتفاقات زیادی در این مجموعه رخ داده است از ساخت و ساز سالن های نمایشی بیشتر تا مرمت چند باره سالن ها و اصلاح شرایط سالن اصلی تئاتر شهر در سال گذشته و تعطیلی چند ماهه این مجموعه گرفته تا مرمت ابراهه ها و کانال ها، سیستم های برق و سن گردون مجموعه، وضعیت صوتی و آکوستیک سالن ها و در نهایت نیز تفاوت در اجراهای نمایشی در این مجموعه را می توان نام برد.
در دوره های زیادی شاهد بودیم که نمایش های با کیفیت و خوبی در سال هایی در این سالن ها اجرا می رفتند، بزرگان تئاتری ما از علی نصیریان تا دیگر بزرگانمان در این سالن ها خاک صحنه خوردند، خیلی از این افراد از این سالن ها معروف شدند و نام و آوازه کسب کردند، نمایش های مطرح زیادی از خارجی تا ایرانی در این سالن ها گل کردند و مردم زیادی را پشت درب های خود در انتظار نگه داشتند اما در این اثنا و این شرایط دیگر شاهد چنین نمایش هایی نیستیم خیلی از تئاتری ها این روزها اعتقاد دارند که تنو رتئاتر شهر دیگر مثل گذشته ها روشن نیست هر چند هنوز هم قلب تپنده تئاتر ما محسوب می شود.
درست است که این روزها شاهد تاسیس تماشاخانه های خصوصی کوچک و بزرگ زیادی هستیم اما این را نباید فراموش کنیم که خواستگاه تئاتر ما به کجا باز می گردد و این سالن ها هر چند که دولتی هستند اما نباید که فروع خود را از دست بدهند و به لحاظ کیفی می بایست کیفیت خود را حفظ کنند و هر روز هم تماشاگر بیشتری را به سمت خود بکشانند نه اینکه تنها زمان جشنواره ها شاهد این باشیم که تنو رتئاتر در تئاتر شهر روشن باشد یا اینکه فقط سالن اصلی نمایش با کیفیت به صحنه ببرد.
سه ماه است که به دلیل تعطیلی تالارهای نمایشی برای جلوگیری از ویروس کرونا تئاتر شهر نیز خاموش شده و هنرمندان و خیلی از علاقه مندان به تئاتر منتظر بازگشایی این فضا هستند امیدواریم پس از بازگشایی مجموعه تئاتر شهر شاهد به روز رسانی فعالیت ها پس از چند ماه تا رعایت مسائل بهداشتی و ضدعفونی فضا باشیم تا مردم نیز کم کم برای حضور خود به سالن ها اعتماد لازم را داشته باشند.
*سایر چالش های مجموعه تئاتر شهر
به استثنای مسائلی که درباره مجموعه تئاتر شهر و کم فروغی این مجموعه در این مقاله مطرح شد می توانیم سایر مشکلاتی که سالهاست این مجموعه به صورت پیرامونی نیز با آن درگیر است اشاره کنیم از جمله دست فروش های اطراف تئاتر شهر که سالهاست معضلی برای این مجموعه شده اند اما هنوز هم با شهرداری به توافقی در این زمینه رسیده نشده است سالهاست در این عرصه خبرنگاران به کمک مجموعه آمده اند اما به دلیل مشکلات معیشتی این قشر از مردم مشکلی حل نشده و گاها شاهد هستیم که ماه ها این مسئله حل می شود و دستفروش ها به مکان دیگری منتقل می شوند اما دور مرتبه این اتفاق تکرار می شود.
سایر مسائل نیز تاثیر پذیری مجموعه به دلیل اتفاقات سیاسی یا مسائل دیگر از جمله گئده های افراد با گروه های مختلف از معتادان تا سایر اقشار که حضورشان برای خانواده ها را در قلب مجموعه تئاتر شهر ناامن می کند که همه بر روند تئاتر تأثیر گذار است، هر چند شاهد هستیم که در این سال ها ماموران نیروی انتظامی تلاش زیادی برای امنیت بخشی مجموعه انجام می دهند اما باز هم به دلیل بی در و پیکر بودن فضای تئاتر شهر شاهد ناامنی و مشکلاتی هستیم از جمله اینکه همین یکی دو سال اخیر دزدیدن دستگیره ها تا سایر بخش های تئاتر شهر از سوی عده ای صورت گرفته بود یا در برخی موقعیت های حساس و سیاسی این مکان دستخوش مشکلاتی می شود که سالهاست طرح محصور شدن فضای اطراف تئاتر شهر داده شده و رسانه ها نیز تلاش زیادی کرده اند اما هنوز اتفاقی در این زمینه نیافتاده است.
گویا سالها قبل این مجموعه دارای حصار بوده که بعد از مدتی برداشته شده است. محمد بهرامی مدیر روابط عمومی قدیم تئاتر شهر در جایی گفته بود: برداشته شدن دیوار حصار تئاتر شهر علاوه بر اینکه پای افراد ولگرد را به حریم این مجموعه باز کرد، باعث سوخته شدن در بزرگ تئاتر شهر نیز شد چرا که یک عده زمستان ها آنجا آتش روشن می کردند. بنای تئاتر شهر به گونه‌ای است که نمی‌توان آن را تغییر داد، تنها باید تجهیزات و امکانات آن را بازسازی کرد.
