سرویس مذهبی افکارنیوز- وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلاَّ أَمانِیَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَظُنُّونَ (بقره ۷۸) فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ (بقره ۷۹)
و پاره‌ای از آن‌ها عوامانی هستند که کتاب خدا را جز یک مشت خیالات و آرزوها نمی‌دانند، و تنها به پندارهایشان دل بسته‌اند!(۷۸)
وای بر آن‌ها که مطالبی با دست خود می‌نویسند سپس می‌گویند: از طرف خدا است تا به بهای کمی آن را بفروشند، وای بر آن‌ها از آنچه با دست خود نوشتند، و وای بر آن‌ها از آنچه از این راه به دست می‌آورند!(۷۹)
شأن نزول:
جمعی از دانشمندان یهود اوصافی را که برای پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله در تورات آمده بود تغییر دادند و این تغییر به خاطر حفظ موقعیت خود و منافعی بود که همه سال از ناحیه عوام به آن‌ها می‌رسید.
هنگامی که پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله مبعوثشد، و اوصاف او را با آنچه در تورات آمده بود مطابق دیدند ترسیدند که در صورت روشن شدن این واقعیت منافع آن‌ها در خطر قرار گیرد، لذا بجای اوصاف واقعی مذکور در تورات، صفاتی بر ضد آن نوشتند.
عوام یهود که تا آن زمان کم و بیش صفات واقعی او را شنیده بودند، از علمای خود می‌پرسیدند آیا این همان پیامبر موعود نیست که بشارت ظهور او را می‌دادید؟
آن‌ها آیات تحریف شده تورات را بر آن‌ها می‌خواندند تا به این وسیله قانع شوند.(اینشان نزول به طور اجمال در تفسیر مجمع‌البیان در ذیل آیه مورد بحث، و به طور تفصیل در آیات مناسب دیگر آمده است)
نقشه‌های یهود برای استثمار عوام!
در تعقیب آیات گذشته پیرامون خلافکاری‌های یهود، آیات مورد بحث، جمعیت آن‌ها را به دو گروه مشخص تقسیم می‌کند: «عوام» و «دانشمندان حیله‌گر»(البته اقلیتی از دانشمندان آن‌ها بودند که ایمان آوردند و حق را پذیرا شدند و به صفوف مسلمانان پیوستند).
«امیون» جمع «امی» در اینجا به معنی «درس نخوانده» است، یعنی به همان حالتی که از مادر متولد شده باقی مانده و مکتب و استادی را ندیده است، و یا به خاطر اینکه جمعی از مادران روی علاقه‌های جاهلانه فرزندان خود را از خود جدا نمی‌کردند و اجازه نمی‌دادند به مکتب بروند.
مردم به صورت فطری علاقمند به مذهب هستند، لذا بسیاری از شیّادان، سخنان خود را به نام دین و مذهب به مردم تحویل می‌دهند. «یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ»
«امانی» جمع «امنیة» به معنی آرزو است، و در اینجا ممکن است اشاره به پندارها و امتیازات موهومی باشد که یهود برای خود قائل بودند، از جمله می‌گفتند: «ما فرزندان خدا و دوستان خاص او هستیم» نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ(مائده - ۱۸) و یا اینکه می‌گفتند: «هرگز آتش دوزخ جز چند روزی به ما نخواهد رسید» که در آیات بعد به این گفتار یهود بر می‌خوریم.
این احتمال نیز وجود دارد که منظور از امانی، آیات تحریف شده باشد که دانشمندان یهود در اختیار عوام می‌گذاشتند، و جمله «لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلَّا أَمانِیَّ» با این معنی سازگارتر می‌باشد.
به هر حال پایان این آیه(إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ) دلیل بر آن است که پیروی از ظن و گمان در اساس و اصول دین و شناخت مکتب وحی کاری است نادرست و در خور سرزنش و هر کس باید در این قسمت از روی تحقیق کافی گام بردارد.
دسته‌ای دیگر دانشمندان آن‌ها بودند که حقایق را به سود خود تحریف می‌کردند چنان که قرآن در آیه بعد می‌گوید: «وای بر آن‌ها که مطالب را به دست خود می‌نویسند، و بعد می‌گویند این‌ها از سوی خدا است»(فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ).
«و هدفشان این است با این کار، بهای کمی بدست آورند»(لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا).
«وای بر آن‌ها از آنچه با دست خود می‌نویسند»(فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ).
«و وای بر آن‌ها از آنچه با این خیانت‌ها بدست می‌آورند»(وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ).
از جمله‌های اخیر این آیه به خوبی استفاده می‌شود که آن‌ها هم وسیله نامقدسی داشتند، و هم نتیجه نادرستی می‌گرفتند.
بعضی از مفسران در ذیل آیه مورد بحثحدیثی از امام صادق(علیه‌السلام) نقل کرده‌اند که دارای نکات قابل ملاحظه‌ای است، حدیثچنین است:
یهود
«مردی به امام صادق(علیه‌السلام) عرض کرد با اینکه عوام یهود اطلاعی از کتاب آسمانی خود جز از طریق علمایشان نداشتند، چگونه خداوند آن‌ها را نسبت به تقلید از علماء و پذیرش از آنان مذمت می‌کند!؟(اشاره به آیات مورد بحثاست) آیا عوام یهود با عوام ما که از علمای خود تقلید می‌کنند تفاوت دارند؟ …»
امام فرمود: بین عوام ما و عوام یهود از یک جهت فرق و از یک جهت مساوات است، از آن جهت که مساوی هستند خداوند عوام ما را نیز مذمت کرده همان‌گونه که عوام یهود را نکوهش فرموده.
اما از آن جهت با هم تفاوت دارند که عوام یهود از وضع علمای خود آگاه بودند، می‌دانستند آن‌ها صریحاً دروغ می‌گویند، حرام و رشوه می‌خورند و احکام خدا را تغییر می‌دهند، آن‌ها با فطرت خود این حقیقت را دریافته بودند که چنین اشخاصی فاسقند و جایز نیست سخنان آن‌ها را در باره خدا و احکام او بپذیرند، و سزاوار نیست شهادت آن‌ها را درباره پیامبران قبول کنند، به این دلیل خداوند آن‌ها را نکوهش کرده است(ولی عوام ما پیرو چنین علمایی نیستند).
و اگر عوام ما از علمای خود فسق آشکار و تعصب شدید و حرص بر دنیا و اموال حرام ببینند هر کس از آن‌ها پیروی کند مثل یهود است که خداوند آنان را به خاطر پیروی از علمای فاسق نکوهش کرده است.
فاما من کان من الفقهاء صائنا لنفسه، حافظا لدینه، مخالفا علی هواه، مطیعا لامر مولاه فللعوام ان یقلدوه: «اما دانشمندانی که پاکی روح خود را حفظ کنند، و دین خود را نگه دارند، مخالف هوی و هوس و مطیع فرمان مولای خویش باشند عوام می‌توانند از آن‌ها پیروی کنند …»(وسائل الشیعه جلد ۱۸ صفحه ۹۴) کتاب القضاء باب ۱۰ - تفسیر صافی ذیل آیات مورد بحث.
روشن است که این حدیثاشاره به تقلید تعبدی در احکام نمی‌کند، بلکه منظور پیروی کردن از راهنمایی دانشمندان برای بدست آوردن علم و یقین در اصول دین است، زیرا حدیثدر مورد شناخت پیامبر سخن می‌گوید که مسلماً از اصول دین می‌باشد و تقلید تعبدی در آن جایز نیست.
پیام‌های آیه ۷۸:
۱ باید جامعه‌ی خود را شناخت و با افکار و عقائد حاکم بر مردم زمان خود، آشنا بود. «وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ»
۲ با وجود کتاب و معلّم، امّی بودن و بی‌سواد بودن، نقص است و باید برای دست‌یابی به کتاب حقّ، همه تلاش کنند تا مورد انتقاد قرار نگیرند. «وَ مِنْهُم» ْ، «أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ»
۳ بی‌سوادی و ناآگاهی، زمینه‌ی رشد خیالات و آرزوهای نابجاست. «أُمِّیُّونَ»(«أَمانِیَّ»)
۴ توقّعات و انتظارات، باید بر مبنای علم باشد نه خیال. «إِلَّا یَظُنُّونَ»
۵ در عقاید، پیروی از گمان و خیال ممنوع است. «إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ»
پیام‌های آیه ۷۹:
۱ دین سازی، جریانی خطرناک در طول تاریخ بوده است. «یَکْتُبُونَ الْکِتابَ»
۲ بدعت، دین سازی، دین فروشی و استحمار مردم، از جمله خطراتی است که از ناحیه‌ی دانشمندان فاسد، جامعه را تهدید می‌کند. «یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ»
۳ مواظب قلم‌ها، کتاب‌ها، مقالات زهرآلود، تحریف گر و بدعت گزار باشید و به هر عالمی اعتماد نکنید. «یَکْتُبُونَ»، «یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ»)
۴ مردم به صورت فطری علاقمند به مذهب هستند، لذا بسیاری از شیّادان، سخنان خود را به نام دین و مذهب به مردم تحویل می‌دهند. «یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ»
۵ یکی از انگیزه‌های بدعت و افترا، رسیدن به دنیاست. «ثَمَناً قَلِیلًا»
۶ از بدترین درآمدها، درآمدِ دین‌فروشی است. «وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ»
۷ شدیدترین عذاب‌ها متوجّه کسانی است که به تفکّر و اعتقاد مردم خیانت می‌کنند. تکرار کلمه «وَیْلٌ»
۸ هر انحرافی که در طول تاریخ در اثر بدعتی به وجود آید، گناهش به گردن بدعت گزار است. «یَکْسِبُونَ» دلالت بر استمرار دارد.
منبع: تبیان
