بحث نظارت بر فعالیت های دستگاه های اجرایی و سازمان ها در هر کشوری آنچان مهم است که این کار نظارتی به یک نهاد خاص واگذار شده است، به عنوان مثال در کشور چین وظیفه مهم نظارت بر عملکرد دستگاه‌ها برعهده وزارت نظارت می‌باشد، در واقع وزارت نظارت به عنوان رکن نظارتی و بازوی کنترلی دستگاه‌های دولتی در چین عمل می‌کند.
به دلیل اهمیت نظارت در اکتبر سال 1949 و همزمان با تأسیس دولت جمهوری خلق چین، کمیسیون نظارت تحت کنترل دولت مرکزی تشکیل شد و بعد ها به وزارت نظارت تغییر نام داد، وزارت نظارت به عنوان یک سازمان نظارتی و بازرسی اداری در کشور چین، ضامن اجرای صحیح احکام دولت است که براساس الگوی ایجاد دولت پاک، بر نحوه کارکرد و همچنین عملکرد صحیح دستگاه‌های دولتی نظارت دارد.
*تشکیل سازمان بازرسی کل کشور
در جمهوری اسلامی ایران هم پس از پیروزی انقلاب اسلامی سازمان بازرسی شاهنشاهی منحل و مطابق لایحه قانونی، سازمان بازرسی کل کشور مصوب 7/12/57 به عنوان اولین سازمان کل کشور به ریاست وزیر دادگستری تشکیل شد اما به دلیل آشفتگی های ناشی از انقلاب در کشور این سازمان نتوانست شروع به فعالیت کند .
سرانجام طبق اصل 174 قانون اساسی بر اساس حق نظارت قوه قضائیه نسبت به حسن اجرای امور واجرای صحیح قوانین در دستگاه های اداری مصوبه تاسیس سازمانی به نام «سازمان بازرسی کل کشور» در تاریخ 19/7/1360 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و این سازمان زیر نظر رئیس قوه قضائیه تشکیل و حدود اختیارات و وظایف آن از سوی قانون تعیین شد.
*حوزه نظارت سازمان بازرسی کل کشور به چه میزان است؟
قانون دو نوع نظارت را بر عهده سازمان بازرسی کل کشور قرار داده است که اولین آن بازرسی مستمر کلیه وزارتخانه ها، ادارات، نیروهای نظامی و انتظامی ، مؤسسات و شرکت های دولتی، شهرداری‌ها، مؤسسات وابسته به آنها، دفاتر اسناد رسمی، مؤسسات عام المنفعه، نهادهای انقلابی، سازمان های که تمام یا قسمتی از سرمایه یا سهام آنها متعلق به دولت است و یا دولت به آنها کمک یا بر آنها نظارت می کند است.
وظیفه دومی که قانون به سازمان بازرسی واگذار کرده بازرسی فوق العاده حسب دستوررئیس قوه قضائیه یا به درخواست کمیسیون اصل 90 قانون اساسی و یا بنا به تقاضای وزیر یا مسئول دستگاه های اجرای ذیربط یا مورد دیگری که به تشخیص رئیس سازمان یا رئیس قوه قضائیه ضروری تشخیص داده شود است.
این نهاد نظارتی وظیفه دارد،موارد تخلف و نارسایی ها، سوء جریانات اداری و مالی به مقامات اجرایی ذیصلاح گزارش دهد همچنین موظف است در بازرسی های که به دنبال شکایات اشخاص صورت می گیرد یک نسخه از گزارش مبنی بر تشخیص تخلف را به دیوان عدالت اداری ارسال کند و در مواردی که تعقیب جزایی لازم باشد مراتب رئیس قوه قضائیه اعلام کند.
در مواردی که گزارش بازرسی نشان از تخلف اداری مدیران کل ادارات و مقامات بالاتر تاسطح وزرا باشد که شامل قانون رسیدگی به تخلفات اداری هستند، این سازمان گزارش را برای رسیدگی به هیأت رسیدگی به تخلفات اداری نهاد ریاست جمهوری ارسال می کند و موظف است تا رسیدن نتیجه لازم موضوع را پیگیری کند.
در مجموع سازمان بازرسی کل کشور وظیفه نظارت مستمر، فوق العاده و موردی از حس اجرای قوانین از دستگاه های دولتی را دارد.
* رئیس سازمان بازرسی چگونه تعیین می شود؟
رئیس سازمان بازرسی کل کشور از سوی رئیس قوه قضائیه ازمیان قضات شرع ویا قضاتی که دارای رتبه 10 یا11 قضائی باشند تعیین می‌شود.رئیس این سازمان می‌تواند یک نفرقائم مقام برای خودازمیان قضات باصلاحیت انتخاب کند. از آغاز کار سازمان بازرسی کل کشور تا امروز این سازمان زیر نظر 5 نفر مدیریت شده است.
حجت الاسلام و المسلمین سیدمصطفی محقق داماد از سال 60تا 73، حجت الاسلام و المسلمین سید ابراهیم رئیسی از سال ۱۳۷۳-۸۳،حجت السلام و المسلمین محمد نیازی از سال ۱۳۷۳-۸۷،حجت السلام و المسلمین مصطفی پورمحمدی ۱۳۸۷-۹۲، ناصر سراج تاکنون-۱۳۹۲ مسئولیت ریاست سازمان بازرسی کل کشور را بر عهده داشته اند.
*استفاده از بازرسان افتخاری در سازمان بازرسی کل کشور
طبق ماده 65 آیین نامه اجرایی سازمان بازرسی این سازمان می تواند در راستای گسترش فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر، مشارکت مردم و پیشگیری از جرم از توان تخصصی افراد داوطلب بدون برقراری رابطه استخدامی استفاده کند که بیشتر این افراد روحانیان، اعضای هئیت علمی، قضات، مدیران و کارشناسان دستگاه های اجرایی ، خبرنگاران و بازنشستگان هستند.
*نقش پر رنگ سازمان بازرسی کل کشور در اعلام تخلفات اداری
در ماه های گذشته اخبار زیادی در خصوص تخلفات اداری به واسطه گزارش های سازمان بازرسی کل کشور از دستگاه های مختلف در رسانه ها منتشر شده است به عنوان مثال اخبار مرتبط با حقوق های نجومی و واگذاری املاک به مدیران شهرداری از گزارش سازمان بازرسی از این نهاد ها به دست آمده است که می تواند نشان دهنده نقش پر رنگ سازمان بازرسی کل کشور در اعلام تخلفات اداری باشد اما از سوی دیگرمی توان سوال کرد که آیا این سازمان نمی تواند با نظارت و بازرسی بیشتر جلوی بروز تخلفات اداری را بگیرد.
*پیام رئیس سازمان بازرسی در سالروز تاسیس این سازمان نظارتی
ناصر سراج رئیس سازمان بازرسی کل کشور به مناسبت سالروز تاسیس این سازمان خطاب به همکاران خود گفت: سالی که گذشت به یمن تلاش‌های بی‌شائبه شما، سالی آکنده از اخبار مربوط به دستاوردهای مثبت سازمان در راستـای اهداف والایی بود که از آن یاد کردم. آمار و ارقام اعلام شده در خصوص اصلاح امور و مقایسه آن میان سال‌های 1393 و 1394، شاهدی گویا بر این مدعاست.
وی افزود: افزایش تعداد محکومیت‌های کیفری، محکومیت‌های اداری، مقابله با سوء جریان‌ها در معاملات که به لغو، تجدید و فسخ آنها منجر شده، وصول طلب‌ها، مقابله با سوء جریان‌های مالی که به جلوگیری از تضییع اموال و استرداد وجوه انجامیده و جلوگیری از تخریب، تصرف و تغییر کاربری اراضی دولتی و خلع ید و رفع تصرف، بخشی از آماری هستند که از یک سـو، نگرانی‌هایی را در خصوص روند ارقام و آمار فساد اداری به وجود می‌آورند، اما از دیگر سوی، حکایتی از تلاش‌های دقیق، ریزبینانه و متکی به شواهد و اسناد همکاران این سازمان در مسیری است که مقام معظم رهبری (دام ظله‌العالی) به مناسبت‌های مختلف، آن را تلاش برای اصلاح امور و ایجاد جامعه‌ای سالم و عاری از فساد خوانده‌اند و با حمایت‌های حضرت آیت الله آملی لاریجانی ریاست محترم قوه قضائیه به ثمر نشسته است.
