عالی قاپو را می‌توان قلب تپنده حکومت صفوی دانست که دنیای حیرت انگیزی درون خود دارد. عمارتی که با گذشت صدها سال همچنان شکوه خود را حفظ کرده است.
کاخ عالی قاپو در چند مرحله بنا شده است، از عمارتی با یک در تا مجموعه پیچیده دولتی. این عمارت در ابتدا بنایی دو طبقه بوده که از بالای دیواره غربی ایوان برافراشته‌اش و بقایای آجرهای خشتی که در واقع نمای اصلی بوده و از کشفیات پوشش تکه تکه گچی آن مشخص شده که به بنایی چهار طبقه تبدیل شده است.
در طبقه چهارم نیز ایوان به عنوان بخش ستون‌دار در این مرحله اضافه شده است. همچنین در مرحله سوم نیز، طبقه پنجم اضافه شده که در واقع طبقه ششم به حساب می‌آید.
بر اساس اطلاعات بعضی منابع، در محل دیگر کاخ تیموریان ساخته شده است. وجه تسمیه این بنای باشکوه تاریخی، از نظر ریشه‌شناسی به یک کلمه ترکیبی عربی و ترکی اشاره دارد. "عالی" به معنای متعال و بلند، "قاپو" به معنای در است.
هنگامی که در ورودی این کاخ قرار می‌گیریم، دو سکوی مرمر را می‌توان دید. همچنین بالای در به روی کاشی‌های هفت رنگ یک کتیبه وجود دارد که جمله "انا مدینة العلم وعلی بابها" روی آن هک شده است، این جمله‌ای است از حضرت محمد(ص) برای بیان مقام والای امام علی(ع).
درِ ورودی عمارت میهمانی از نجف اشرف
درِ ورودی عمارت از نجف اشرف به اصفهان منتقل شده است. با ورود به کاخ یک سقف دولایه گنبدی شکل با ارتفاع 11 متر و مساحت 64 متر مربع به چشم می‌خورد که طرح‌های روی آن عربی اسلیمی بوده و حالت سه بعدی دارند.
در زیر این سقف زیبا، چهار گوشه وجود دارد که اگر شخصی در یکی از این گوشه‌ها ایستاده و نفر دیگر روبروی آن قرار گیرد، با صحبت کردن می‌توانند صدای یکدیگر را بشنوند.
پله‌های مارپیچی که گردشگر را تا طبقه آخر هدایت می‌کند
این عمارت 3 راه پله جدا از هم دارد که دوتای آن ها پله‌های مارپیچ ممتد با 94 پله هستند که گردشگر را به طبقه آخر کاخ هدایت می‌کند. همانطور که شخص بازدیدکننده از کاخ بالا می‌رود، قادر به ترک راه پله‌هایی است که به سمت بالکن‌ها در غرب عمارت که برای استراحت و ادامه مسیر ساخته شده‌اند.
پله‌های مارپیچ بسیار باریک هستند که به گفته کارشناسان این طرح در دوران صفوی، به دلیل امنیت بوده که به اندازه پهنای بدن یک انسان است. همچنین راه پله‌ها برای یک محوطه خدمات رسانی است که کمترین فضای ممکن را به آن‌ها اختصاص داده‌اند.
یکی از نکته‌های جالب برای هر گردشگر، شیب زیاد پله‌ها است که به اصول معماری قدیمی ایران باستان اشاره دارد. برای دست یافتن به این هدف، پله‌ها پرشیب طراحی و ساخته می‌شدند تا فضای کمتری را در برگیرند و در مقایسه با راه پله‌های مدرن، این‌ها نفس گیر و مهیج به نظر می‌رسند. راه پله دیگری وجود دارد که ارتفاع میانگین پله‌ها 26 صدم و عرض آن ها 1.4 متر است که برای ملاقات‌های عمومی شاه عباس استفاده می‌شد که پله شاهی معروف است.
با فرض اینکه طبقه همکف، طبقه اول است، بازدید کننده از پله‌ها بالا می‌رود تا به طبقه دوم با فضای 26 مترمربع برسد. این فضا همان دومین طبقه‌ای است که از راه پله شاهی، نخستین طبقه به شمار می‌رود.
در طبقه دوم، نخستین اتاق انتظار است که با داشتن شومینه هواکش‌دار قائم درونی، گردشگر را به سوی خود می‌کشاند. این اتاق با همین ویژگی در طبقه‌های سوم و چهارم نیز به چشم می‌خورد.
سرانجام با عبور از طبقه پنجم با یک سقف چوبی مسطح که یک پله از ایوان ستون‌دار کاخ پایین تر است به ایوان عظیم می‌رسیم. وقتی گردشگر در ایوان باشد، یک میدان وسیع خیالی را روی شهر دارد که به نظر تا حدودی غیر قابل باور است. چون که تنها 13.2 متر از کف میدان بلند است و مزیت آن نیز بیشتر از این است.
گفتنی است در 13 متری عادی، کسی نمی‌تواند همه چیز را ببیند. پس این خلاف قاعده است که شما روی 13 متر همه را می‌بینید. پس از بررسی نقشه پردازی‌های شهری، کارشناسان متوجه 25 متر ارتفاع شدند که از ارتفاع میانگین بالاتر است و این دلیل ارتفاع نسبی 38.2 متر است که میدان دید گردشگر را افزایش می‌دهد.
چنارهای چند صدساله ستون‌های ایوان عالی قاپو
ایوان ستون‌دار، طول 29 و عرض 16.5 متر، مساحتی 480 متر مربعی را پوشانده است. همچنین سقف ایوان با 18 ستون محافظت می‌شود. جنس ستون‌ها از درخت چنار است که ارتفاع هر کدام از آن ها 10.3 متر و قطرشان 60 سانتی متر است.
یکی از مهم‌ترین موضوعات ساختاری ستون‌ها، آرایش آن‌هاست. به گونه‌ای در مکان‌هایی خاص قرار گرفته‌اند که گرفتگی و انسداد فضا به کمترین حد خود برسد و پس از 4 قرن ستون‌ها توانسته‌اند، وزن سقف عمارت را به خوبی تحمل کنند.
عالی قاپو بنایی مستحکم برابر زلزله
در کف ایوان، بین کف پوش‌ها و ستون‌های چوبی، تعدادی سیستم چوبی برای ثبات ساختاری در برار زلزله وجود دارد. به این صورت که موجب جابه جایی موزون‌تری می شود که تعبیه شده است.
نکته قابل توجه دیگر این است که به دلیل فاصله زیاد بین ستون‌ها، نوعی سیستم گره چوبی دیگر برای پوشش سقف وجود دارد که موجب کاهش شدید مصرف چوب برای تیرک‌های اصلی شود و کمترین انحراف و شکست را در ستون‌ها، بعد از فشار آمدن درونی روی آن‌ها داشته باشد.
در وسط میدان، حوض مسی با طول 7.3، عرض 5 و عمق 70 صدم متر وجود دارد. برای جلوگیری از تراوش آب به طبقه‌های پایین‌تر، پوشش وصله داری که از تکه‌های کوچک و ورقه‌های مسی تشکیل شده و با پرچ به یکدیگر متصل هستند. مس فلزی چکش خوار، نرم و انعطاف پذیر است و تمایل کم آن به واکنش شیمیایی با آب سبب شده که جنس حوض از مس باشد. در کف این حوض 3 حفره وجود دارد که دو تای آن‌ها به سیستم لوله کشی راه آب متصل است که هدایت بالا آمدن آب از کارهای آن به شمار می‌رود. برای ایجاد تصویر ذهنی برای بازدید کننده یک قاب سقف عمیق‌تری در مقابل بخش چوبی در سقف وجود دارد که با حوض مسی مقایسه می‌شود.
پس از گذر از ایوان به اتاق شاهی می‌رسیم. این اتاق سقفی دو لایه بلند با ارتفاع 9 متر دارد. در این مکان بیش از 32 در و پنجره به چشم می‌خورد که با اتاقک‌های دو طبقه در دو سمت محافظت می‌شدند. در این اتاق، 8 تابلوی نقاشی از شخصیت‌های اروپایی دیده می‌شود که موجب حالت ذهنیت روحی راحت‌تری، برای خارجی‌های نقاشی شده بشود.
نقاشی‌هایی با قدمت 4 قرن و الگوی ابداعی طراحی اسلیمی
همه نقاشی‌های در کاخ، چنین حجم وسیعی از الگوهای ابداعی را پوشش می‌دهد که پس از 4 قرن برای دایرة المعارف از نقاشان سنتی طراحی اسلیمی و مینیاتور به کار می‌رود. آن‌ها توسط استاد بسیار مشهور رضا عباسی و شاگردانش به تصویر درآمدند.
در اتاق شاه نشین و به روی سقف نوعی گچ‌بری با الگوهای جاویدان و در هر دو طرف طرح‌هایی از پرنده به چشم می‌خورد که بعضی از آن‌ها خیالی و تعدادی دیگر نیز واقعی هستند.
با عبور از اتاق شاه نشین به بالکن غربی می‌رسیم که چشم اندازی بی نظیر از اصفهان به عنوان باغ شهر دیده می‌شود. مدرسه مادرشاه، کاخ چهلستون، تالار اشرف، موزه تاریخ طبیعی، مسجد سید و دیگر بناها از این بالکن دیده می‌شود.
بعد از رسیدن به طبقه آخر، گردشگر می‌تواند خود را در مکانی خیالی ببیند که تزئینات گچ بیشتر نظر او را جلب می‌کند. این فضای خیالی، تالار موسیقی نامیده می‌شود که 16 فضای متفاوت دارد.
دو اتاقک کوچک، برای نوازنده‌ها که در آن جا بنشینند و موسیقی خود را سر دهند. هر اتاقک موسیقی با اندازه 1.4 در 1.65 متر همین طح تزئینات را روی دیوارهای این طبقه دارد. گردشگرانی که در طبقه هفتم حضور دارند، بسیار عمیق تحت تاثیر قرار گرفته و از زیبایی و جذابیت آن جا برای دو دقیقه سکوت می‌کنند و پس از یک مدت شروع به ستودن زیبایی شگفت انگیز و نمادی از کاخ گمشده رویاهایش می‌کند.
عناصر تزئینی اتاق موسیقی بی نظیر هستند، به طوری‌که هر کسی در نگاه اول فکر می‌کند که آن ها از تکه‌های چوب ساخته شده‌اند. ولی بعد از مدتی متوجه می‌شود که این تزئینات کشته بری هستند.
الگوهای تزئینی آن‌ها شامل 20 نوع متفاوت است که بیشتر آن‌ها مانند ظرف‌های چینی و کوزه‌های کریستال است به تنگ بری شناخته می‌شود. چنین تزئین و زیبایی را در چینی خانه اردبیل که حدود 3 دهه پیش یعنی 30 سال قبل تر از تالار موسیقی ساخته شده را در اندازه‌ای بزرگتر و نه به زیبایی این اتاق را می‌توان دید.
اتاق حیرت‌انگیز موسیقی در عمارت عالی قاپو
علاوه بر کاربرد تزئینی اتاق موسیقی، اتاقک‌های اکو موجب می‌شوند که حاضران فکر کنند که به جای یک نوازنده، گروهی از نوازندگان در حال نواختن همین نوت و ابزار موسیقی هستند به شرط آن که همه درها و پنجره ها بسته باشد.
قسمتی از سقف اتاق موسیقی با طرح طاقی شکل شالوده به چشم می‌آید که این لچکی‌ها شبیه به بخش گنبدی در فضای مرکز کاخ هشت بهشت است و گمان بر این است که از روی این کاخ شبیه سازی شده است.
همچنین در بخش جنوب غربی این طبقه، یک اتاقک کوچکی وجود دارد که در گذشته برای استحمام استفاده می‌شده است. گفتنی است اتاق موسیقی در سال 1634 بعد از میلاد به دستور شاه عباس دوم، تحت نظارت وزیر اعظم میرزا محمد تقی الدین محمد ساخته شده است.
