در جهانی که تنش‌های میان قدرت‌های بزرگ هر روز ابعاد جدیدی پیدا می‌کند این فرصت برای کشورهای با قدرت سیاسی، اقتصادی و امنیتی کمتر فراهم می‌شود تا بتوانند از شکاف بین فرصت‌های بزرگ برای حفظ استقلال و تامین منافع خود بهره ببرند.
ایران نیز یکی از کشورهای اصلی هدف تحریم‌های یک جانبه است از این قائده مستثنی نیست. پاسخ منفی پوتین به مذاکره زیر تحکم ترامپ و هم‌زمان اعلام چین مبنی بر محدودیت صادرات عناصر نادر خاکی به مشتریان دفاعی خارجی در واکنش به تعرفه‌های ۱۵۰ درصدی آمریکا بر واردات کالاهای چینی به این معنی است که جهان فضای پر تنشی را نظاره‌گر است. چنین فضایی رویکردهای یکجانبه را تضعیف کرده و روزنه‌های فراوانی را در مقابل کشورهایی می‌گشاید که با یکجانبه‌گرایی قدرت‌ها مواجهند.
با توجه به تغییر موضع چین و روسیه نسبت به سال‌های ابتدایی دهه ۹۰ ایران می‌تواند با تقویت تجارت نفت با چین و همسویی امنیتی با پکن و مسکو از فضای پر تنش صحنه بین‌الملل بهره خوبی برای شکست حصار تحریمی و امنیتی ایجاد شده توسط غرب ببرد. اگر ایران بتواند این راهبرد را با دیپلماسی فعال و مکانیسم‌های مقاوم در برابر تحریم ترکیب کند فشارهای غربی را تا حد زیادی خنثی خواهد کرد.
تداوم بن‌بست‌های دیپلماتیک آمریکا
ترامپ بامداد پنجشنبه از لغو برنامه دیدار با ولادیمیر پوتین، همتای روس خود، خبر داد. این تصمیم در حالی گرفته شد که پیش‌تر نشست بوداپست توسط طرف آمریکایی پیشنهاد شده بود. پوتین در واکنش به این اظهارات تأکید کرد که در آخرین مکالمه‌اش با ترامپ این نشست از سوی ایالات متحده مطرح شده بود؛ اما بدون آمادگی لازم شرکت در آن اشتباه خواهد بود. او صحبت‌های ترامپ را به تعویق انداختن جلسه تعبیر کرد و افزود که تحریم‌های جدید آمریکا تلاشی برای اعمال فشار بر روسیه است.
پوتین با صراحت اعلام کرد کشوری که برای خود احترام قائل باشد، هرگز تحت فشار کاری انجام نمی‌دهد. این موضع پوتین نشان‌دهنده مقاومت روسیه در برابر فشارهای آمریکاست. لغو دیدار بوداپست که می‌توانست نقطه کاهش تنش‌ها بین آمریکا و روسیه باشد مثل مذاکرات پیشین واشنگتن و موسکو در آلاسکا عملاً بن‌بست دیپلماتیک میان دو قدرت هسته‌ای را عیان ساخت. تحریم‌های جدید آمریکا علیه روسیه که پوتین آن‌ها را تلاشی برای اعمال فشار توصیف کرد، بخشی از راهبرد گسترده‌تر واشنگتن برای مهار نفوذ مسکو در عرصه‌های انرژی، نظامی و اقتصادی است. این اظهارات در حالی مطرح می‌شود که روسیه در سال‌های اخیر توانسته با تنوع‌بخشی به شرکای تجاری خود از جمله چین و کشورهای آسیایی اثرات تحریم‌ها را کاهش دهد.
اهرم ژئوپلیتیکی پکن
چین با کنترل حدود ۶۰ درصد تولید جهانی عناصر نادر خاکی و نزدیک به ۹۰ درصد پالایش آن، اهرم قابل‌توجهی در مذاکرات تجاری با ایالات متحده به دست آورده است. این عناصر که برای گوشی‌های هوشمند، خودروهای الکتریکی و فناوری نظامی حیاتی هستند، ایالات متحده و اروپا را در موقعیت آسیب‌پذیری قرار داده‌اند. شورای روابط خارجی آمریکا در گزارشی تأکید کرده تا زمانی که عرضه جهانی افزایش نیابد، چین قدرت زیادی بر بخش‌های فناوری حیاتی اعمال خواهد کرد.
در روز پنجشنبه چین کنترل‌های صادراتی گسترده جدیدی بر عناصر نادر خاکی اعلام کرد. این تحریم‌ها به‌صراحت صادرات به کاربران دفاعی خارجی را محدود کرد. این اقدام پاسخی مستقیم به محدودیت‌های واشنگتن بر صادرات تراشه به چین و همچنین تعرفه ۱۵۰ درصدی اعمال شده از سوی ترامپ بر کالاهای وارداتی چینی بود.
یوست ووبکه یکی از مدیران مؤسسه تحقیقاتی سینولیتیکس در این باره اظهار داشت: «کل اقتصاد جهان به آهن‌رباهای چین وابسته است و اگر صادرات آن‌ها متوقف شود این موضوع در سراسر جهان احساس خواهد شد.» اختلالات زنجیره تأمین صنایع ایالات متحده را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار داده است. برای مثال یک شرکت خودروسازی آمریکایی در ماه مه اعلام کرد که به دلیل کمبودها مجبور به کاهش تولید شاسی‌بلند در شیکاگو شده است. نظرسنجی اتاق بازرگانی آمریکا در چین نشان داد که ۷۵ درصد شرکت‌های آمریکایی انتظار دارند ذخایر عناصر نادر خاکی‌شان ظرف چند ماه تمام شود. تولیدکنندگان آمریکایی از واشنگتن خواستند تا برای پایان محدودیت‌ها مذاکره کند.
تأثیر تحریم‌های چینی بر اروپا و سایر اقتصادها
ایالات متحده تنها اقتصاد آسیب‌دیده از کمبود عناصر نادر خاکی نیست. اتحادیه اروپا برای ۹۸ درصد آهن‌رباهای نادر خاکی خود که برای قطعات خودرو، جت‌های جنگنده و دستگاه‌های تصویربرداری پزشکی لازم است، به چین وابسته است. انجمن تأمین‌کنندگان خودرو اروپا در ماه ژوئن هشدار داد که این بخش در حال حاضر اختلال قابل‌توجهی را تجربه می‌کند و محدودیت‌های صادراتی چین باعث تعطیلی چندین خط تولید و کارخانه در سراسر اروپا شده است. تأثیرات بیشتری نیز با کاهش موجودی‌ها در هفته‌های آینده انتظار می‌رود. آلبرتو پرینا، پژوهشگر مؤسسه مطالعات سیاسی بین‌المللی ایتالیا هشدار داد که از نظر مقیاس، غرب نمی‌تواند با چین رقابت کند؛ زیرا پکن زنجیره تأمین یکپارچه از معدن تا آهن‌ربا دارد که تقلید از آن بسیار دشوار است. ماروش شفچوویچ، کمیسر تجارت اتحادیه اروپا، پس از دیدار با همتای چینی خود در ماه مه، محدودیت‌های چین را بسیار مخرب برای بخش‌های خودرو و صنعتی اروپا خواند.
هند نیز باوجود داشتن پنجمین ذخایر بزرگ عناصر نادر خاکی جهان با ۶.۹ میلیون تن متریک کمتر از ۱ درصد عرضه جهانی را تأمین می‌کند. این کشور فاقد ظرفیت پالایش برای پردازش آن‌ها به منظور کاربردهای فناوری پیشرفته است و به صادرات چین وابسته است. دهلی‌نو تلاش‌هایی برای تنوع‌بخشی به تأمین از طریق توافق با ایالات متحده، استرالیا و کشورهای آسیای مرکزی انجام داده، اما پیشرفت کُند بوده است. در ماه ژوئن دهلی‌نو به معدنچی دولتی IREL دستور داد صادرات مواد معدنی تولید داخل از جمله به ژاپن را متوقف کند تا تأمین برای تولیدکنندگان داخلی حفظ شود. استفاده چین از عناصر نادر خاکی به‌عنوان ابزاری ژئوپلیتیکی جدید نیست. در سال ۲۰۱۰ پکن به دلیل اختلاف ارضی با ژاپن صادرات به این کشور را به مدت دو ماه متوقف کرد.
این اقدام باعث افزایش قیمت‌ها و آشکارشدن ریسک‌های زنجیره تأمین شد. گابریل ویلداو، مدیرعامل شرکت مشاوره‌ای تنیو، هشدار داد که رژیم صدور مجوز صادراتی چین یک ویژگی دائمی است، نه صرفاً پاسخی به تعرفه‌های ترامپ. او تأکید کرد که قطع تأمین همواره تهدیدی دائمی خواهد بود و این نشان‌دهنده قصد چین برای حفظ اهرم بر ایالات متحده است. محدودیت‌های اخیر که به کاربران دفاعی خارجی ضربه می‌زند نه‌تنها اقتصاد آمریکا را هدف گرفته؛ بلکه پیامی به سایر کشورها ارسال کرده که پکن آماده است تا در برابر فشارها اهرم‌های خود را به کار گیرد.
فرصت‌های ایران در فضای تنش حداکثری
در این فضای تنش حداکثری بین غرب و شرق فرصتی برای ایران ایجاد شده تا ضمن مهار تحریم‌های اقتصادی غربی روزنه‌های بزرگ همکاری اقتصادی و امنیتی با چین و روسیه بگشاید. پس از جنگ ۱۲ روزه اخیر قدرت تقابل نظامی ایران و توانایی مهار تنش طلبی‌های غرب بهتر درک شده است. اکنون چین و روسیه تأمین منافع امنیتی خود را در گروی مهار سیاست‌های تنش‌طلبانه غرب می‌بینند و ایران یکی از اصلی‌ترین کانال‌های این امر محسوب می‌شود. به همین دلیل نیز تمایل به همکاری با ایران از جانب چین و روسیه بیشتر شده است. این دو کشور به‌عنوان اعضای دائم شورای امنیت رسماً اعلام کردند که اقدام این شورا در بازگرداندن قطعنامه‌های شش‌گانه فصل هفتمی را به رسمیت نمی‌شناسند و در نامه‌ای مشترک با ایران خطاب به دبیرکل سازمان ملل متحد و رئیس شورای امنیت انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ از روز ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ (۲۶ مهرماه) را اعلام کردند.
همچنین سخنگوی وزارت امور خارجه چین در نشست خبری روز جمعه ۱۸ مه، در پاسخ به تحریم‌های آمریکا علیه تجارت نفت ایران که یک پالایشگاه چینی را هدف قرار داده بود اعلام کرد که اقدامات لازم برای حفاظت از حقوق قانونی شرکت‌ها و شهروندان چینی را انجام خواهد داد. گوئو جیاکون افزود که چین از ایالات متحده می‌خواهد به استفاده از تحریم‌ها پایان دهد و از امنیت انرژی خود دفاع خواهد کرد. این تحریم‌ها حدود ۱۰۰ فرد، نهاد و کشتی از جمله یک پالایشگاه و بندر مستقل چینی را که در تجارت نفت و پتروشیمی ایران نقش داشتند هدف قرار داده بود.
تنش‌های ایجادشده بر سر تایوان، اوکراین و جنگ تعرفه‌ای تحمیلی ترامپ انگیزه بیشتری برای مهار سیاست‌های یکجانبه آمریکا به پکن و مسکو داده است. اعلام انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ توسط این دو کشور نه‌تنها حمایت حقوقی از ایران است؛ بلکه سیگنالی به غرب مبنی بر پایان دوران اجماع ضدایرانی محسوب می‌شود.
ایران برای بهره‌برداری حداکثری از این فرصت‌ها باید راهبردی چندلایه اتخاذ کند. به طور مثال در حوزه صادرات نفت، پکن که پالایشگاه‌هایش هدف تحریم قرار گرفته‌اند اعلام کرده برای دفاع از منافع خود همچنان به تداوم جریان انرژی ادامه می‌دهد؛ بنابراین تهران این فرصت را دارد تا با قراردادهای بلندمدت جایگاه خود را به‌عنوان تأمین‌کننده دائمی تثبیت کند.
