سال گذشته بود که علی ربیعی؛ وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی زنگ خطر پدیده زنان مجرد سالمند را به صدا درآورد و گفت: باتوجه به روند افزایش تجرد و زندگی مجردی، در آینده با زنان سالمند مجرد بیشتری مواجه خواهیم بود که باید در این خصوص برنامه‌ریزی شود.
به گزارش مهرخانه، انسان در هر دوره‌ای از زندگی خود با مسایل و چالش‌هایی روبه‌روست و نیازهایی دارد که در صورت رفع آنها، می‌تواند زندگی باکیفیتی داشته باشد اما مشکل از جایی شروع می‌شود که موانعی بر سر راه رفع این نیازها به‌وجود آید و انسان نتواند آن‌چنان که امیال فطری و عرف اجتماعی اقتضا می‌کند، نیازهایش را برآورده کند. قریب به اتفاق آدم‌ها دوران پیری و سالمندی را پرمشکل‌ترین دوران زندگی یک انسان می‌دانند چون در این سن است که انسان در سرازیری عمر خود قرار گرفته و نمی‌تواند مانند گذشته فعال باشد، بلکه باید محصول دوران جوانی و میانسالی خود را برداشت کند. مشکل هم از همین‌جاست که شروع می‌شود؛ خروج سالمند از حیطه فعالیت و نیاز به حمایت‌های مالی و عاطفی که او را در موضع ضعف قرار می‌دهد.
پدیده زنان سالمند مجرد
چند سال است که زنگ خطر افزایش جمعیت سالمند کشور در سال‌های آتی به صدا درآمده و کارشناسان و مسئولان بر لزوم برنامه‌ریزی برای این مسأله که آینده اقتصادی و اجتماعی کشور را تحت‌تأثیر قرار خواهد داد تأکید می‌کنند. اما یکی از پدیده‌هایی که در آینده شاهد آن خواهیم بود، افزایش تعداد زنان سالمند مجرد است. اتفاقی که به‌واسطه تغییرات اجتماعی سال‌های اخیر رخ خواهد داد. زیرا در دهه‌های اخیر سن ازدواج دختران بالا رفته و در وضعیتی بی‌سابقه، دختران زیادی هستند که ازدواج نمی‌کنند و در سال‌های آینده شماری از آنها وضعیت تجرد قطعی را تجربه خواهند کرد. وقتی هم که این افراد به سن سالمندی برسند، قطعاً برای خود آنها و جامعه چالش‌هایی ایجاد خواهد شد که متفاوت با چالش‌های گذشته است و باید این چالش‌ها را به درستی شناخت و تدبیری اندیشید.
تا 25 سال آینده 14 درصد از جمعیت کشور را زنان سالمند تشکیل می‌دهند
در حال حاضر، 6 میلیون و 200 هزار نفر در کشور ما بالای 60 سال سن دارند و جمعیت سالمند کشور را تشکیل می‌دهند که این آمار 8.2 از جمعیت کشور را شامل می‌شود. این در حالی است که براساس بررسی‌های صورت‌گرفته در مرکز آمار، در سال 1429 یعنی 34 سال دیگر، جمعیت سالمند ایران به 25 درصد رسیده و با جمعیت زیر 15 سال برابر خواهد شد. اما مسأله‌ای که در اینجا شایان توجه است زنانه‌شدن سالمندی است. زنانه‌شدن سالمندی به این معناست که زنان سالمند تعداد بیشتری نسبت به مردان خواهند داشت و مسایل و مشکلات آنها نیز با مسایل مردان سالمند متفاوت خواهد بود. لذا توجه به شمار زنان سالمند، نوع نیازها و مسایل بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی آنها امری ضروری است. آن‌طور که آمارها نشان می‌دهند در سال 1335 در مقابل هر 100 زن سالمند، 111 مرد سالمند وجود داشت؛ درحالی‌که 50 سال بعد از آن یعنی در سال 1385 در مقابل هر 100 زن سالمند 104 مرد سالمند و در سال 90 نیز در مقابل هر 100 زن سالمند 96 مرد سالمند داشتیم که این مسأله حاکی از زنانه شدن سالمندی در جامعه ماست و در آینده نیز این روند ادامه خواهد داشت و از سال 1400 به بعد در ازای هر 88 مرد سالمند 100 زن سالمند خواهیم داشت. در سال 1420 نیز وضعیت کشور به‌گونه‌ای خواهد بود که 14 درصد از جمعیت کشور را زنان سالمند تشکیل می‌دهند.
یکی از مسایلی که در خصوص زنانه‌شدن سالمندی اهمیت قابل توجهی دارد، پدیده زنان سالمند مجرد است که در سال‌های آینده با آن مواجه خواهیم بود و از آن‌جایی که این پدیده به علت وجود دختران زیادی که ازدواج نمی‌کنند مسأله‌ای بی‌سابقه در کشور ماست، نیاز است که برنامه‌ریزان اجتماعی و کارشناسان و مسئولان ابعاد مختلف این پدیده را به درستی بسنجند و سیاست‌های لازم را برای کاهش چالش‌ها و مشکلات پیش رو اتخاذ کنند. سال گذشته بود که علی ربیعی؛ وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی زنگ خطر پدیده زنان مجرد سالمند را به صدا درآورد و گفت: باتوجه به روند افزایش تجرد و زندگی مجردی، در آینده با زنان سالمند مجرد بیشتری مواجه خواهیم بود که باید در این خصوص برنامه‌ریزی شود.
(در همین زمینه: زنان سالمند مجرد چالشی برای آینده/ باید برای ازدواج سالمندان فرهنگسازی شود)
برنامه‌ریزی برای آموزش‌های مجازی و حضوری در زمینه زنان سالمند مجرد
ربیعی یکی از برنامه‌های وزارت‌خانه متبوع خود را آماده‌سازی در آموزش عالی برای این موضوع دانست و اعلام کرد که مؤسسه آموزش عالی بهزیستی و تأمین اجتماعی تحت نظر شهیندخت مولاوردی؛ معاون رییس‌جمهور در امور زنان و خانواده برنامه‌های جامعی را برای آموزش‌های مجازی و حضوری در این زمینه آماده کرده است. او همچنین در رابطه با طرح‌های عمومی‌تری که مربوط به همه سالمندان است، اظهار داشت: با طرح سند توسعه سالمندی در شورای عالی رفاه و هیأت وزیران، برنامه پیش‌سالمندی با جهت‌گیری بیمه‌های درمان به سمت این‌که سالمندان سالم‌تر به این مرحله از زندگی خود برسند، مورد توجه قرار دارد. البته، باید منتظر ماند و دید در سند توسعه سالمندی خبری از توجه به وضعیت زنان سالمند مجرد خواهد بود یا خیر.
مشکلاتی که زنان مجرد سالمند خواهند داشت
اما چرا پدیده زنان سالمند مجرد می‌تواند تبدیل به یکی از چالش‌های وضعیت اجتماعی آینده کشور تبدیل شود؟ یکی از مشکلاتی که وجود دارد این است که افراد سالمند، چه زن باشند، چه مرد با مشکلاتی از قبیل تنهایی، بیماری، فقر و نبود حمایت‌های اجتماعی مواجه می‌شوند که آنها را دچار مشکل و نیازمند حمایت می‌کند اما در مورد زنان این موضوع اهمیت بیشتری دارد زیرا نیازهای عاطفی و اقتصادی زنان با مردان متفاوت است.
زنان مجرد سالمند نیز به‌صورت مضاعف این مشکلات را تجربه خواهند کرد زیرا آنها برخلاف زنان متأهل فرزندی ندارند و شبکه ارتباط خویشاوندی‌شان نیز اغلب نسبت به یک فرد متأهل ضعیف‌تر است و ازاین‌رو، حمایت عاطفی و روانی کافی نخواهند داشت. از سوی دیگر، در هنگام بیماری‌ها که در سالمندی میزان آن افزایش پیدا می‌کند، نیاز به حمایت خانواده دارند. محرومیت‌های مالی و اقتصادی به دلیل شرایط بد اقتصادی در سنین جوانی را هم می‌توان به لیست مشکلات زنان مجرد سالمند اضافه کرد که هم خود آنها را دچار چالش‌ها و آسیب‌های متعدد می‌کند و هم بار مضاعفی بر دوش دولت خواهد گذاشت تا بتواند شرایط حداقلی زیست آنها را فراهم کند، مسأله‌ای که با در نظر گرفتن شرایط فعلی اقتصادی و برنامه‌ریزی‌های اجتماعی کشور نمی‌توان چندان به آن امید داشت و شاهد محرومیت‌های زنان مجرد سالمند در ابعاد گوناگون خواهیم بود. آن‌طور که کارشناسان پیش‌بینی کرده‌اند، درصورتی‌که وضعیت ازدواج روی مدار فعلی حرکت کند، تا 30 سال آینده حدود 12 میلیون سالمند مجرد در کشور وجود دارد که اکثر آنها ازدواج را تجربه نکرده‌اند و به همین دلیل خانواده‌ای برای نگهداری از آنها وجود ندارد. چنین جمعیتی علاوه بر حمایت‌های خاص جامعه سالمندی، به حمایت‌های ویژه‌ای مانند مسکن یا خانه سالمندان نیاز خواهد داشت.
وضعیت جسمی و روحی سالمندان متأهل بهتر از سالمندان مجرد است
همه این اتفاقات در حالی است که نتایج بررسی پژوهشگران که در نشریه آمریکایی سلامت جامعه به چاپ رسیده ،نشان می‌دهد آن دسته از مردان و زنانی که در سنین سالمندی همسر دارند و در کنار او زندگی می‌کنند، از نظر وضع سلامت در شرایط بهتری قرار دارند و بیشتر از سالمندان مجرد تحت مراقبت‌های بهداشتی و پزشکی قرار می‌گیرند. امید به زندگی سالمندان متأهل بیشتر است و آزمایش‌های دوره‌ای خود نظیر غربال‌گری سرطان روده بزرگ، اندازه‌گیری فشار خون، میزان کلسترول، قند خون و... را به‌موقع انجام می‌دهند. این در حالی است که سالمندان مجرد پبه کنترل سلامت خود علاقه‌مند نیستند و علایم افسردگی در آنها بیشتر مشاهده می‌شود؛ برخلاف سالمندان متأهل که از روحیه بانشاط‌تر و اعتماد به نفس بیشتری برخوردار هستند.
دکتر شهلا کاظمی‌پور؛ جمعیت‌شناس و عضو هیأت علمی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با خبرنگار مهرخانه در رابطه با وضعیت سالمندی در ایران گفت: جمعیت ایران نیز مانند همه کشورهای دیگر رو به سالخوردگی پیش می‌رود. الان حدود 6 درصد جمعیت کشور بالای 65 سال هستند که این عدد به‌تدریج زیاد می‌شود و حدود 20 سال دیگر این آمار به 20 درصد می‌رسد که از این میان حدود 12 درصد زن و 8 درصد مرد خواهند بود.
ضرورت حمایت‌های دولتی از سالمندان
او با اشاره به وظیفه نهادهای دولتی در قبال سالمندان عنوان داشت: وزارت رفاه و سازمان‌های دیگر باید از الان به فکر سالمندی جمعیت باشند چون نیازهای بهداشتی و درمانی سالمندان بیش از سایر گروه‌های سنی است و از سوی دیگر، توان کار آنها کم می‌شود و نیازهای مالی و عاطفی‌شان افزایش پیدا می‌کند که سازمان‌های مختلف باید به این موضوع بپردازند.
زنانه‌شدن سالمندی منحصر به ایران نیست
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با بیان این‌که امید به زندگی زنان بیشتر از مردان است، خاطرنشان کرد: معمولاً زنان وقتی ازدواج می‌کنند چند سال از همسر خود کوچک‌تر هستند و در نتیجه زنان سالخورده بیش از مردان سالخورده خواهند بود. اصطلاحی را در سطح بین‌المللی به‌کار می‌برند با عنوان زنانه‌شدن سالخوردگی؛ به این معنا که جمعیت سالخورده ما زنانه خواهد شد. در کشورهای اروپایی هم این مسأله وجود دارد و منحصر به ایران نیست.
مشکلات مالی و بیماری مهم‌ترین مشکلات سالمندان هستند
کاظمی‌پور افزود: مسأله‌ای که در مورد تفاوت سالخوردگی زنان و مردان وجود دارد این است که اکثر مردان سالخورده ممر درآمدی دارند، اما بسیاری از زنان این درآمد را ندارند. ممکن است بگوییم وقتی مرد تحت پوشش صندوق‌های بازنشستگی قرار دارد، همسر او هم از این امکان بهره‌مند می‌شود، اما اگر مردی که در بخش غیررسمی کار می‌کند بیمه نباشد و تنها تأمین درآمد داشته باشد، طبیعتاً همسر او نیز از خدمات بیمه بهره‌مند نیست. بخشی از زنان مجرد هم هستند که ممر درآمدی ندارند و تحت پوشش بیمه پدر خود هستند که این افراد وقتی سالخورده شوند، مشکلات مالی بیشتری خواهند داشت. به عبارت دیگر، مهم‌ترین مسأله سالخوردگان مشکلات مالی است که برای زنان چندین برابر مردان است. مشکل بعدی سالمندان، سلامتی است. همان‌طور که می‌دانید سن امید به زندگی زنان بیشتر است اما بیماری‌های روانی مانند افسردگی، پوکی استخوان و بیماری‌های زنانه دارند که باید به آنها پرداخته شود.
او با اشاره به سالمندی زنانی که هرگز ازدواج نمی‌کنند اظهار داشت: اگر این زنان تحصیل‌کرده یا شاغل باشند، در سالخوردگی مشکل مالی ندارند اما احتمالاً مشکلات روانی و احساسی خواهند داشت. زنی که ازدواج کرده اگر از همسرش جدا شود یا همسرش فوت کند، فرزندانی دارد که اطراف او هستند اما زنی که هیچ‌گاه ازدواج نکرده است، فرزند ندارد و میزان ارتباطات او به حداقل می‌رسد و اگر سازمان‌های حمایتی از این زنان حمایت نکنند، در آینده معضل خواهند داشت.
اهمیت فرزندآوری و فرزندخواندگی
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران در خصوص راه‌های برون‌رفت از این مشکل گفت: در وهله اول باید جوان‌ها و میانسالان را ترغیب به ازدواج کنیم تا زمانی که فرصت فرزندآوری را از دست نداده‌اند، فرزند بیاورند چون این حمایت با هیچ حمایت سازمان‌یافته و دولتی قابل جبران نیست. ممکن است الان که جوان است بگوید وقتی پیر شدم به خانه سالمندان می‌روم اما بعدها می‌فهمد که خلأ عاطفی او را رنج خواهد داد. در وهله بعد باید سیاست فرزندخواندگی را اعمال کرد تا حداقل افراد از این طریق بتوانند ارتباطات خویشاوندی داشته باشند. چون تحقیقات ما نشان داده افرادی که در دایره ارتباطات خویشاوندی قرار دارند، با نشاط‌تر و سرزنده‌تر هستند اما اگر فرد ازدواج نکند، این ارتباطات خویشاوندی بسیار کم خواهد بود. وقتی هم که این ارتباطات وجود نداشته باشد، فردگرایی و ازخود بیگانگی در جامعه افزایش پیدا می‌کند.
راه‌کارهای کشورهای پیشرفته برای حمایت از سالمندان
کاظمی‌پور در خصوص راه‌کارهای کشورهای پیشرفته برای حمایت از زنان سالمند مجرد بیان داشت: در کشورهای پیشرفته سیستم‌ها به سمت سیستم‌های برنامه‌ریزی‌شده و حمایتی رفته است. مثلاً در سیستم بهداشتی یک پرستار چند روز در هفته به منزل سالمند می‌رود و به او خدمات فیزیوتراپی ارایه می‌کند و مراقبت‌های عاطفی انجام می‌دهد. آنها این خلأ را به این وسیله پر کرده‌اند، اما من باز هم معتقد هستم راه‌کار اصلی سوق دادن جوانان به ازدواج و فرزندآوری است که این موضوع هم باعث می‌شود سالمندان از نظر عاطفی ارضا شوند، هم حمایت‌های مالی خواهند داشت و از آنها نگهداری خواهد شد. زنان سالمند مجرد از نظر مالی و بهداشتی ممکن است مسایلی مانند سایر زنان سالمند بدون همسر در اثر فوت یا طلاق داشته باشند اما به دلیل آن‌که ارتباطات خویشاوندی ندارند، معضلات عاطفی و روانی بیشتری خواهند داشت.
ضرورت نگاه واقع‌بینانه به مسأله دختران مجرد و سالمندی آنها
به گزارش مهرخانه، واقعیتی که در جامعه امروز وجود دارد دختران مجردی هستند که به هر دلیلی نمی‌توانند یا تمایل ندارند ازدواج کنند و در نتیجه از چرخه فرزندآوری خارج می‌شوند. باید نسبت به این مسأله به‌عنوان یک مسأله اجتماعی دید واقع‌بینانه‌ای داشت و برنامه‌ریزی‌های لازم را انجام داد. زنان مجرد در سنین جوانی و میانسالی با معضلاتی روبه‌رو هستند که به دلیل نیروی جسمی و روحی می‌توانند تاحدودی این معضلات را مدیریت کنند؛ هرچند که شاهد کم‌کاری مسئولان و مدیران و سیاست‌گذاران اجتماعی در این زمینه نیز هستیم، اما در سنین سالمندی نیروی جسمی و روحی افراد تحلیل می‌رود و نیاز به حمایت‌های اجتماعی دارند. جامعه و مسئولان نیز اگر می‌خواهند در آینده با مشکلات مضاعفی در این زمینه مواجه نباشند، باید از همین زمان با برنامه‌ریزی واقع‌بینانه و صحیح اجتماعی، فکری به حال این زنان کنند تا دوران سالمندی آنها با حداقل چالش سپری شود و سالمندی پویا و کم مشکلی داشته باشند.
