دخترک نازدار پاییز در آخرین روز‌های این فصل لباس رنگارنگ خود را درآورده و جامه سفید بر تن می‌کند و برای گستردن یک‌رنگی و صفا و بیشتر کردن هرم گرمای محبت، قدم در خانه زمستان می‌گذارد. برای آمدن یلدا، نوعروس سفیدپوش زمستان، مردمان سراسر این کشور جشن گرفته و شادی می‌کنند.
اخبار اجتماعی- یلدا، واژه‌ای سریانی است، به معنای ولادت. اما برخلاف نام غیر ایرانی‌اش، از دیر زمان، این بلندترین شب سال، به تولد «مهر»، ایزدراستی و خدای پیمان و از کهن‌ترین ایزدان ایرانی تعلق داشته است. ایزدمهر یا میترا، بنا بر باور ایرانیان در بلندترین شب سال، از دل آتشی که به شکلی تصادفی از سایش دو قطعه سنگ برافروخته شده بود، زاده شد.
پس از ظهور زرتشت و گسترش آیین‌یکتاپرستی، آیین شب یلدا با توجه به ویژگی‌هایی که برای اجتماع داشت، از بین نرفت و حتی پس از ظهور اسلام نیز علاوه‌بر نوروز، یلدا دومین جشن باقی‌مانده از ایران باستان است.
یلدا، ابهت، شکوه، قدرت و جاودانگی خود را نه از تجمل و تنهایی بلکه از یک‌رنگی، محبت و دورهم بودن خانواده‌ها به‌دست آورده و نسل امروزی اگر به دنبال حفظ و گرامیداشت این میراث تاریخی و فرهنگی است، باید آن را آن‌گونه که از گذشتگان به آنان ارث رسیده، به دست آیندگان برساند نه با تجمل‌گرایی بخش‌هایی از آنچه که می‌خواهد را، به نسل‌های آینده نشان دهد.
دورهمی یلدایی در آغوش سنت‌ها
شوق جمع شدن در خانه مادربزرگ و بازی‌های کودکانه جزو نوستالژی‌هایی است که بیشتر افرادی که متولدین پیش از دهه ۷۰ آن‌را در خاطرات خود دارند و یادآوری آن لبخندی را بر روی لبان‌شان می‌نشاند، ولی در حال حاضر با وجود برگزاری دورهمی‌های شب یلدا، کودکان با بازی‌های کامپیوتری و بزرگ‌تر‌ها در فضای مجازی، یلدا را تنها می‌گذارند.
مادربزرگ ۷۰ سالهای در رابطه با نحوه برگزاری شب یلدا درگذشته می‌گوید: هرچه که سال‌ها می‌گذرد و چیز‌های جدیدی وارد زندگی آدم‌ها می‌شود، صمیمیت و محبت بین آنان کمتر شده و قلب‌ها از هم دور می‌شود؛ گویی که این وسیله‌ها پیله تنهایی برای انسان‌ها می‌تنند.
وی ادامه می‌دهد: زمانی‌که بچه بودیم از چند روز مانده به شب یلدا، مادرم در مورد یلدا، آیین‌ها و سنت‌هایش با ما حرف می‌زد، ولی حالا مادر‌ها شاغل هستند و نهایتا فرصت کنند که کودک‌شان را از مهد و یا مدرسه به خانه برده و غذای‌شان را آمده کند و به درس و مشق‌شان رسیدگی کنند. زندگی ماشینی فرصتی برای زندگی آدم‌های این روزگار نگذاشته به طوری که پدر و مادر‌ها لذت بزرگ شدن فرزندشان را در طول سالهای زندگی آنان نمی‌بینند؛ چراکه در بیرون از خانه و در محل کارشان هستند.
این مادربزرگ می‌گوید: در گذشته، مادرم برای شب یلدا از چند روز قبل، میوه و خشکبار تدارک می‌دید، ولی با وجود تجملی وجود نداشت و مادرم سعی می‌کرد با هر آن چیزی که در خانه دارم سینی «شب‌چره» را برای شب یلدا آماده کند.
وی ادامه می‌دهد: تا زمانی که پدربزرگ و مادربزرگم در قید حیات بودند، هر سال شب یلدا به خانه آنان می‌رفتیم و فقط در سال‌هایی که برای شب یلدا مهمان داشتیم، در خانه می‌ماندیم که این سال‌ها مربوط به زمانی بود که برای من و یا خواهرهایم هدیه‌هایی از طرف داماد در زمانی که نامزد بودیم، می‌آمد.
این مادربزرگ خاطرنشان می‌کند: قدیم، حیاط خانه‌ها بزرگ بود و یا خانه‌ها چند اتاق و اندرونی و بیرونی داشت و بچه‌ها می‌توانستند به راحتی بازی کنند و یا حتی وقتی که دور کرسی می‌نشستند، بازی‌هایی که کودکان امروزی به آن گل یا پوچ می‌گفتند با گردو یا فندق سینی خوراکی شب یلدا انجام می‌دادند، ولی بچه‌های امروزی تنها کاری که خوب بلدند، انجام دهند بازی کردن با گوشی موبایل یا تبلت‌های‌شان است.
این سنت‌ها طی سال‌ها، سینه به سینه به نسل جدید رسیده و حال نوبت پدر و مادر‌های این نسل است که این آیین‌ها را به فرزندان خود بیاموزند و دورهمی‌های خود و کودکان‌شان را در آغوش سنت‌ها برگزار کنند تا این آیین باستانی برای نسل‌های آتی به یادگار بماند.
یلدا، ادبیات، فرهنگ
در شب یلدا، کتاب‌هایی از قبیل دیوان حافظ، شاهنامه و بنا به رسوم هر منطقه، ادبیات شفاهی آن قوم و زبان بازگو می‌شود و در این میان همه برای گرفتن فال از دیوان حافظ لحظه شماری می‌کنند.
حال با تاثیرگذاری فضای مجازی در زندگی کنونی افراد، ابیاتی از قبیل «و من زنی تنها در آستانه فصلی سرد.» از فروغ فرخزاد بسیار دیده می‌شود و حافظ‌خوانی‌های شیرین مرحوم مهدیه الهی قمشه‌ای، نقل رسوم و سنت‌های قدیمی از زبان مرحوم مرتضی احمدی و برنامه مشاعره دکتر اسماعیل آذر، از جمله برنامه‌های آشنای یلدایی صدا و سیما که در بایگانی خاطرات ایرانیان به ثبت رسیده است.
عصر ماشینی بر رفتار انسان‌ها با یکدیگر و فاصله میان آن‌ها، تاثیر گذاشته و دیدگاه‌های سنتی ارزش خود را از دست داده و متاسفانه یلدا‌های امروز ما در زیر چتر تجمل‌گرایی و تشریفات بیهوده به آیین وارداتی شبیه شده است، به گونه‌ای که در برخی شبکه‌های مجازی شاهد حضور بابانوئل‌ها و درختان کریسمس هستیم و کمترین توجهی به نه‌نه‌سرما و یلدا می‌شود.
صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرسد
زمستان با شب چله آغاز می‌شود و مردم زنجان دو ماه اول زمستان را به ۴۰ روز و ۲۰ روز مجزا تقسیم می‌کنند که به ۴۰ روز اول چله بزرگ و ۲۰ روز دیگر چله کوچک می‌گویند.
در خطه آذربایجان و زنجان رسم بر این است که شب یلدا خنچه‌ای تزئین شده به خانه عروس می‌فرستادند که در آن، هندوانه‌ای همراه با شال قرمزی که نشانه خوش‌یمنی و خوشبختی است، قرار دارد و علاوه بر هندوانه، خانواده داماد پیشکش‌های دیگر را نیز به خانه عروس می‌برند.
خوردن قاووت از دیگر رسوم شب یلدا در زنجان است و پس از خوردن قاووت، بر سر سفره یلدا، ظرفی از قاووت را در طاق پنجره برای خضر نبی که شب برای خوردن آن به خانه آن‌ها می‌آید، کنار می‌گذاشتند. همچنین در کنار ظرف قاووت یک آیینه و گلدان پر از گل قرار می‌دادند و اگر صبح روز بعد اثر تغییری را در آن ظرف می‌دیدند، آن را نشانه خوش‌یمنی و برکت تلقی می‌کردند.
انار، آجیل، قاووت، سنجد، لبو، باقالا، کدو حلوایی، قورقا (مخلوط گندم بوداده، کشمش، فندق، گردو) و هندوانه و تنقلات از خوردنی‌های مخصوص شب یلدا است و مردم از ایام قدیم بر این باورند که اگر در این شب هندوانه بخورند، از گرمای تابستان مصون می‌مانند و از همین‌رو این میوه جایگاه خاصی در مراسم شب یلدا دارد. فسنجان و انواع پلو به عنوان شام مخصوص شب یلدا مدنظر قرار گرفته می‌شود.
یلدا از پشت ویترین‌ها
در شرایطی که بازار شب یلدا با خرید‌های مردم به اوج رسیده، بررسی‌ها و گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد که بخشی از تقاضای مردم برای خرید‌های یلدایی در برخی از اقلام تخلیه شده است. اقلام شب یلدایی را آجیل، میوه، شیرینی و به خصوص هندوانه، انار و خرمالو، سیب، شیرینی، شکلات و شام مهمانی را تشکیل می‌دهند که البته به لحاظ علمی نیز فلسفه‌های مربوط به خود را دارند. اما به هر حال خرید یک سبد یلدایی تقریبا ساده، چیزی حدود ۵۰۰ هزار تومان تمام می‌شود.
در این رابطه رئیس اتحادیه بنکداران، آجیل و خشکبار زنجان، می‌گوید: قیمت‌ها نسبت به سال قبل تغییر داشته، ولی هنوز استقبال مردم از این محصول پایین و مانند سال قبل است؛ چراکه قدرت خرید مردم پایین آمده و آنان تمایلی به خرید ندارند و رکود در بازار این محصول مشاهده می‌شود.
مرتضی انتصار با بیان اینکه امسال میانگین قیمت آجیل نسبت به سال گذشته ۲۰ درصد کاهش داشته، ادامه می‌دهد: امسال می‌توان آجیل خوب را در بازه قیمتی ۱۲۰ الی ۱۶۰ هزار تومان به ازای هر کیلو به راحتی در بازار مشاهده کرد.
وی می‌افزاید: قیمت پسته نسبت به سال گذشته کمتر شده، ولی امسال به دلیل گرمازدگی ، محصول بادام کم بود؛ به همین دلیل مغز بادام نسبت به پاییز قبل ۴۰ درصد افزایش دارد، ولی برای پسته امسال، سال پر محصولی را در بازار شاهد بودیم.
یلدا؛ شبی برای هزاران خاطره
نرم نرمک یلدایی دیگر از راه می‌رسد، کرسی مادربزرگ دوباره روشن می‌شود و با لبخند گرم اناری خود به شوفاژ، بخاری و همه وسایل گرمایشی مدرن کنایه می‌زند؛ سفره قلم‌کاری مادربزرگ از تبعیدگاه پستو‌ها بیرون می‌آید و آجیل و هندوانه، حلوا و قاووت و غذا‌های محلی، چهره سینی مسی قدیمی مادربزرگ را تزئین می‌کند.
یلدا بهانه خوبی است تا از پس دیوار‌های عادت و روزمرگی عبور کنیم و ساعاتی را در کنار عزیزان خود به مرور خاطرات بنشینیم. بهانه‌ای است تا صدا و تصویر یکدیگر را یک بار دیگر یک دقیقه بیشتر، نظاره کنیم، یلدا شبی است برای هزاران خاطره.
