حدودا ساعت ۲۱ و ۳۰ دقیقه شنبه بود که در رسانه‌ها خبر فوت آیت‌الله امامی‌کاشانی منتشر شد. آیت‌الله امامی کاشانی از روحانیون فعال در عرصه فرهنگ و آموزش علوم انسانی بود. هر چند در سوابق فعالیت او ریاست دیوان عدالت ادارای، سه دوره نمایندگی مجلس خبرگان رهبری، نمایندگی مردم کاشان در اولین دوره مجلس شورای اسلامی و البته امامت نمازجمعه تهران از سال ۶۰ دیده می‌شود، اما نام آیت‌الله امامی‌کاشانی در اذهان بسیاری با نام مدرسه شهید مطهری گره خورده است.
این گزارش به بهانه وفات آیت‌الله امامی‌کاشانی، درباره شخصیت این روحانی برجسته و ابعاد حضور او به‌عنوان تولیت مدرسه شهید مطهری نگاشته شده و درباره شخصیت و ویژگی‌های این عالم روحانی با دو تن از شاگردان قدیمی او به گفتگو نشسته‌ایم. به گفته شاگردان آیت‌الله امامی کاشانی، هدف مدرسه عالی شهید مطهری تربیت شخصیت‌ها یا شخصیتی شبیه به شهید مطهری بود و نه مدیر.
ماجرای تولیت مدرسه شهید مطهری از کجا آغاز شد؟
بنای مدرسه‌عالی شهید مطهری تحت عنوان مدرسه عالی سپهسالار توسط مرحوم میرزا حسین‌خان سپهسالار در سال ۱۲۵۷ شمسی براساس بنیاد وقف ساخته شد و پس از مدتی وقفه در سال ۱۲۶۱ شمسی به اتمام رسید. این مدرسه با هدف بهره‌گیری از علوم جدید در پیشبرد معارف اسلامی در سال ۱۲۷۱ شمسی آغاز به کار کرد و مطابق وقف‌نامه، طلاب این مدرسه فقه اصول و علوم معقول و منقول را می‌آموختند.
محل اولیه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران در همان زمان تاسیس یعنی سال ۱۳۱۳ شمسی تحت عنوان دانشکده معقول و منقول در مدرسه عالی سپهسالار قرار داشت. در سال ۱۳۴۸ شمسی براساس قانون تعیین ارزش تحصیلی فارغ‌التحصیلان مدرسه‌عالی سپهسالار، برنامه آموزشی دوره مدرسی علوم دینی مدرسه‌عالی سپهسالار در سطح لیسانس در دو رشته «علوم قرآن و فقه اسلامی» و «کلام و حکمت اسلامی» مورد تایید معاون آموزش و علوم انسانی وزارت علوم و آموزش عالی وقت قرار گرفت. این روند مدرسه تا انقلاب اسلامی ادامه داشت.
پس از انقلاب و با شهادت استاد مطهری، مدرسه‌عالی سپهسالار به مدرسه‌عالی شهید مطهری تغییر نام یافت و با حکم امام خمینی (ره) آیت‌الله امامی‌کاشانی به‌عنوان تولیت این مدرسه منصوب شد و قصه آیت‌الله امامی‌کاشانی و مدرسه شهید مطهری با حکم امام خمینی (ره) آغاز شد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی مدرسه سپهسالار مرکز فعالیت گروه‌ها، نهاد‌ها و شخصیت‌های فرهنگی شد. امام خمینی (ره) برای ساماندهی امور مدرسه و نظارت بر فعالیت‌های مذکور براساس نهاد وقف در تاریخ ۱۹/۱۲/۱۳۵۷ آیت‌الله محمد امامی‌کاشانی را که از شاگردان برجسته وی بود، منصوب کرد. این انتصاب در ابتدا به‌صورت موقت بود، اما در تاریخ ۱۲/۱۰/۱۳۶۱ به‌دلیل همت و تلاش آیت‌الله امامی در انجام دادن امور مدرسه براساس دستوری از امام خمینی مستمر شد. حضرت امام در این حکم اعلام کرد امیدوار است آیت‌الله امامی‌کاشانی امور مدرسه را با دقت تمام تحت نظر گرفته و با کمال جدیت، خدمات شایسته خود را بدان مدرسه ادامه دهد. بعد از رحلت حضرت امام خمینی، آیت‌الله خامنه‌ای تمامی احکام صادر شده از جانب امام خمینی را ابقا دانسته‌اند و حکم تولیت آیت‌الله امامی‌کاشانی نیز تمدید شد.
از مهم‌ترین ویژگی‌های این دانشگاه تحصیل هم‌زمان علوم حوزوی و دانشگاهی و تاسیس سه واحد علمی آموزشی دیگر در شهر‌های مشهد، یزد و زاهدان است. مدرسه عالی شهید مطهری نماد تلفیق میان حوزه و دانشگاه محسوب می‌شود و تاسیس رشته فقه و حقوق و فلسفه و حکمت اسلامی، نماد این تلفیق به شمار می‌رود. برای ورود به مدرسه عالی شهید مطهری نیز نیاز است فرد در کنکور سراسری شرکت کند. اگر امتیاز لازم را کسب کند، به آزمون داخلی دعوت می‌شود. در مرحله بعد اگر موفق به کسب امتیاز از آزمون داخلی شود، برای مصاحبه حضوری دعوت به عمل می‌آید و درنهایت درصورت تایید، وارد مدرسه عالی شهید مطهری خواهد شد.
اگر با شاگردان مدرسه عالی آیت‌الله امامی‌کاشانی گفتگو می‌کنید، کاملا متوجه هدف‌گذاری آیت‌الله امامی‌کاشانی برای مدرسه خواهید شد. آیت‌الله امامی‌کاشانی بار‌ها در ادامه تربیت شاگرد و استاد در حوزه علوم انسانی تاکید داشت و به قول شاگردان او، مدرسه عالی شهید مطهری به‌دنبال تربیت مدیر نبود، بلکه به‌دنبال این بود که «ملا» تربیت کند. بسیاری از چهره‌های مطرح فلسفه تطبیقی و فلسفه اسلامی در دانشگاه‌های امروز ما محصول تربیت آیت‌الله امامی‌کاشانی و مدرسه عالی شهید مطهری هستند. شاگردان دیروز آیت‌الله امامی‌کاشانی امروز به‌عنوان کنشگران و پیشگامان گفتگو‌های بین‌الادیانی شناخته می‌شوند.
آیت‌الله امامی‌کاشانی می‌خواست اسلام‌شناس تربیت کند نه مدیر
سیدسعید لواسانی، یکی از شاگردان این روحانی فقید بود. او درباره ویژگی‌های اخلاقی آیت‌الله امامی‌کاشانی معتقد است اولین ویژگی آیت‌الله کاشانی این است که شخصیتی اخلاق‌مدار داشتند. لواسانی به «فرهیختگان» گفت: «آیت‌الله کاشانی انسانی مودب به ادب الهی بودند. تقوا را رعایت می‌کردند و در این قضیه خیلی دقیق و جدی بودند. بچه‌ها را همیشه به دو امر توصیه می‌کردند، اول تحصیل و دوم تهذیب. از نظر شخصیتی ایشان یک شخصیت انقلابی بودند. در مجلس خبرگان و در همین مساله رهبری آقا خیلی جدی بودند که حضرت‌آقا رهبر شوند. همیشه توصیه‌شان به ما این بود که من نمی‌گویم در کدام جناح باشید؛ فقط توجه داشته باشید که آقا را رها نکنید بعد از امام شما با آقا باشید و حرف ایشان را به‌عنوان ملاک قرار دهید. این را همیشه خیلی جدی توصیه می‌کردند. تلاش می‌کردند در خط سیاسی عمل نکنند نه در مدرسه با بچه‌ها و با اساتید و نه در بیرون از مدرسه یعنی هیچ وقت ندیدم که با جناح چپ یا راست باشند و همیشه تلاش می‌کردند با همه کار کنند.»
لواسانی با تاکید بر انقلابی بودن شخصیت آیت‌الله امامی‌کاشانی می‌افزاید: «اگر خیلی خلاصه بخواهیم در مورد ویژگی‌های ایشان بگوییم آقای امامی‌کاشانی هم از لحاظ اخلاقی و هم از لحاظ انقلابی شخصیت برجسته‌ای بودند. از نظر علمی هم جزء شاگردان برجسته حضرت امام بودند، هم مرحوم آیت‌الله بروجردی رضوان‌الله‌تعالی‌علیه در فلسفه و تفسیر مرحوم علامه طباطبایی رضوان‌الله‌تعالی و همچنین شاگرد بزرگانی همچون مرحوم رفیع قزوینی و مرحوم محقق داماد در قم بودند. ایشان جزء کسانی بودند که مجتهد مسلم بودند و حضرت امام هم به اجتهاد ایشان توجه جدی داشتند، به همین دلیل امام ایشان را جزء شورای نگهبان قانون اساسی قرار دادند.»
او همچنین درباره ویژگی‌های مدرسه نیز گفت: «مدرسه عالی شهید مطهری مدرسه ۱۵۰ساله است یعنی از زمان ناصرالدین‌شاه توسط سپهسالار تاسیس شده و مدرسه بسیار قدیمی است و اساتید بسیار برجسته‌ای داشت. یکی از آن اساتید مرحوم مدرس بود. خود شهید مطهری و مرحوم افسار در آنجا درس می‌داد. خیلی از بزرگان دیگر نیز در این مدرسه درس می‌دادند. بعد از انقلاب هم اساتید برجسته‌ای داشتیم مثل مرحوم بجنوردی و آقای شوشتری این‌ها اساتید برجسته مدرسه بودند که شاگردان خیلی خوبی تربیت کردند. یکی از شاگردانی که در این مدرسه تربیت شد رئیس‌جمهور فعلی آقای رئیسی بود که فارغ‌التحصیل همین مدرسه است و دیگران هم مثل آقای اسماعیلی که عضو شورای نگهبان و کاندید مجلس خبرگان هم بود و خیلی‌های دیگر از کسانی بودند که در این مدرسه تحصیل کردند و درس خواندند.»
لواسانی همچنین در رابطه با نقش مدرسه عالی شهید مطهری در ترویج علوم انسانی تصریح کرد: «حضرت امام یک نظری روی مدرسه داشت. اینکه از میان شما باید مطهری‌ها بیرون بیایند. حضرت‌آقا هم تاکید به تبیین حکیمانه دین داشتند. یعنی تبیین حکیمانه دین جهت اصلی این مدرسه است، یعنی علوم انسانی به آن معنا را توجه نداشت بلکه به بحث حکمت توجه داشت و اینکه افرادی تربیت کند که بتوانند در جهت اسلام‌شناسی و دین‌شناسی به معارف کشور کمک کنند. آقای امامی‌کاشانی همین دلیل را داشتند و می‌گفتند من نمی‌خواهم مدیر تربیت کنم مثل دانشگاه امام صادق و قاضی تربیت کنم مثل دانشگاه علوم قضایی من می‌خواهم اسلام‌شناسانی تربیت کنم که بتوانند برای مردم اسلام را حکیمانه تبیین کنند و واقعا در این قضیه جدی و مصر بودند. از این جهت مدرسه مطهری یک پدیده خیلی جالبی است که بعد از انقلاب خیلی جدی کار شد و فارغ‌التحصیلانی که داشتند هم در دانشگاه و هم در حوزه به‌صورت برجسته حضور دارند و کار می‌کنند.»
آیت‌الله امامی مانند یک پناهگاه بود
رسول رسولی‌پور هیات‌علمی دانشگاه خوارزمی نیز جزء اولین شاگردان مدرسه عالی شهید مطهری پس از انقلاب اسلامی بود. او نیز در گفتگو با «فرهیختگان» در رابطه با ویژگی‌های اخلاقی آیت‌الله امامی‌کاشانی گفت: «امامی‌کاشانی پیش از همه به یک روحانی اخلاقی معروف بودند و از ابتدای انقلاب تا زمان مرگ‌شان این اخلاق حسنه را حفظ کردند. معروف بود که امامی در خطبه‌های نمازجمعه تهران خطبه اول را درمورد مسائل اخلاقی و هاشمی مسائل سیاسی را مطرح می‌کنند، یعنی از ابتدا برای نسل ما خطبه‌های اخلاقی، خطبه‌های امامی‌کاشانی بود. اما در کنار این ویژگی سلامت نفس و تواضع و گرمی ایشان با طلبه‌ها و دانشجو‌ها و دوستان‌شان یک منبری حرفه‌ای بودند و در پیش از انقلاب در منطقه تهران‌نو منبر می‌رفتند. من که توفیق حضور نداشتم؛ اما آن‌ها که در آن منطقه زندگی می‌کنند از منبر‌های امامی‌کاشانی به نیکی یاد می‌کنند. یک‌قطبی بودند در آن منطقه شهر تهران.»
رسولی‌پور همچنین ادامه داد: «در کنار این بحث منبرشان که تا همین اواخر اگر فرصت اجازه می‌داد و حال‌شان خوب بود باز به همان شیوه با تمام انتظاراتی که مخاطب از یک خطیب دارد در منبرشان مباحث علمی - اخلاقی ارائه می‌شد. نکته بعدی اشتهای ایشان به مسائل علمی بود که تا همین اواخر علی‌رغم کهولت سن و حال خراب‌شان آمدن به مدرسه و مطالعه را ترک نمی‌کردند. به‌ویژه اینکه چندسالی می‌شد که پروژه‌ای را آغاز کرده بودند تحت عنوان خط امان که درمورد امام‌زمان بود و دو جلد آن منتشر شده و قرار بود که ۳۰ جلد راجع‌به حضرت بنویسند و روایات را دربیاورند. همچنین گفتگو‌های بین‌الادیانی که در این سال‌ها داشتند راجع‌به موعود منجی که من خودم در دو جلسه آن حاضر بودم. کتاب «خط امان» که به همین دو جلد عمرشان کفاف نداد.» رسولی همچنین درباره رابطه شاگردان مدرسه با امامی‌کاشانی گفت: «امامی‌کاشانی برای خود ما بچه‌هایی که آنجا بودیم مثل یک پناهگاه و یک شخصیت پردغدغه نسبت به مسائل جاری زندگی بچه‌ها بود. علاوه‌بر دقت‌شان نسبت به مسائل علمی که می‌گفتند تفاوت مدرسه‌های شهید مطهری با دانشگاه امام صادق و جا‌های دیگر این است که اینجا ما می‌خواهیم طلبه‌های فاضلی را تربیت کنیم و نمی‌خواهیم مبلغ تربیت کنیم بلکه می‌خواهیم ملا تربیت کنیم، یعنی اندیشمندان مسلمان عالم تا کسانی که فقط به کار تبلیغات و دولت و مسائل سیاسی بخورند. این تمایز بین مدرسه با مراکز مشابه در تهران و قم هست.»
بهترین استادان حوزه و دانشگاه در مدرسه تدریس می‌کردند
این استاد دانشگاه همچنین افزود: «تاکید امامی‌کاشانی روی درس بود. بهترین استادان را از حوزه و دانشگاه برای ما می‌آوردند از آیت‌الله بجنوردی که اخیرا فوت کردند تا سیدحسن مرعشی‌شوشتری که ایشان هم مرحوم شدند در یک دوره‌ای معاون قوه قضائیه بودند، آقای سیدمصطفی محقق‌داماد استاد حقوق دانشگاه شهید بهشتی، آقای دکتر دینانی استاد فلسفه دانشگاه تهران و شخصیت‌های علمی مثل دکتر اعوانی، دکتر کریم مجتهدی و دکتر مجتبوی که خدا رحمت‌شان کند. این‌ها را آوردند، حتی دکتر عبدالکریم سروش را دعوت کردند که فلسفه درس بدهد. به هر حال تاکیدشان بر درس خواندن و به اصطلاح خودشان زی طلبگی که امام خمینی فرموده بودند خیلی جدی بود و اینکه بچه‌ها به دنبال کار‌های دنیوی نباشند. کار علمی کنند و ساده‌زیست باشند. اخلاقی باشند. همه این‌ها را در شخصیت ایشان می‌شد دید. تهجد، تعهد، نماز شب، ارتجاع و توسلات‌شان در منابر کاملا بر بچه‌های مدرسه عالی آشنا و ماندگار است.»
رسولی‌پور همچنین در رابطه با موفقیت مدرسه شهید مطهری در ترویج علوم انسانی_اسلامی معتقد است که این مساله دلایل مختلفی دارد. او گفت: «اول طینت پاک امامی‌کاشانی است و قصد پاک‌شان برای اینکه یک مرکز علمی بنیان بگذارند. دوم اینکه ایشان یک شانسی در تعطیلی دانشگاه‌ها داشتند. نیرو‌هایی که در اولین دوره آمدند به مدرسه عالی حدود ۱۲۰ نفر بودند که من خودم جزء آن‌ها بودم. این ۱۲۰ نفر کسانی که قرار بودند که قرار بود به رشته‌های مختلف پزشکی و مهندسی در دانشگاه‌ها بروند؛ اما به دلیل انقلاب‌فرهنگی و تعطیلی دانشگاه‌ها به مدرسه آمدند. اولین آزمون علمی و رسمی که در ایران برگزار شد مربوط به مدرسه عالی بود و این به این دلیل بود که تعداد زیادی از نخبگان و اساتید خوب جذب مدرسه عالی شدند. تاکیدی که امام داشتند به این بود که از این مدرسه باید مطهری و مطهری‌ها بیرون بیایند. امامی‌کاشانی این را همیشه برای خود وظیفه می‌دانستند که نظارت کامل و جدی به آموزش مدرسه عالی و تعلیماتی که آنجا انجام می‌شود داشته باشند. به‌هرحال من عامل اصلی را جدیت و طینت پاک خود امامی‌کاشانی و این داستان انقلاب‌فرهنگی و تعطیلی دانشگاه‌ها می‌دانم که اولین آزمون مدرسه عالی بود و سپس آزمون دانشگاه امام صادق که با فاصله ۶ ماه برگزار شد.»
ویژگی‌های منحصربه‌فرد معماری مدرسه عالی شهید مطهری
میرزا مهدی‌خان شقاقی ممتحن‌الدوله، طراح و ناظر ساختمان و ابوالحسن‌خان معمارباشی، سازنده مسجد سپهسالار بودند. همچنین از استاد حسن قمی و جعفرخان معمار هم به‌عنوان سازندگان این بنا نام برده شده است. آجر اصلی‌ترین مصالح به‌کار‌برده‌شده در ساخت مسجد است؛ طراحی این بنا تلفیقی از معماری سنتی ایرانی و معماری مسجد‌های استانبول است. مسجد سپهسالار دارای یک صحن اصلی یا مرکزی و چهار ایوان در چهار جهت اصلی شرقی، غربی، شمالی و جنوبی است، دورتادور صحن مرکزی ۶۰ حجره با تزئین گره‌چینی چوبی برای اسکان طلبه‌ها وجود دارد. به اضافه تمام چیز‌هایی که گفته شد کتیبه‌های خوشنویسی، قاب‌کاری‌ها و گره‌چینی‌های چوبی به زیبایی این مجموعه اضافه کرده است. طراحی این بنا به‌طور مشخص از مسجد جامع اصفهان، مدرسه چهارباغ اصفهان و مسجد ایاصوفیه استانبول الهام گرفته شده و جلوه‌ای از هنر‌های ایرانی اسلامی است. از ویژگی‌های مهم مسجد سپهسالار وجود بها‌رخواب‌ها یا مهتابی‌های بزرگ در طبقه فوقانی است. باغچه‌های سرسبز با درختان تنومند، حوض بزرگ و فواره در وسط صحن مرکزی و تزئینات خاص مدرسه عالی سپهسالار آرامش و زیبایی بیشتری به این مکان بخشیده است. در میان حیاط مدرسه عالی شهید مطهری یک حوض بزرگ قرار دارد. حجره‌هایی در دو طبقه هم دور تا دور حیاط مدرسه قرار دارد. حدودا می‌توان گفت ۶۰ حجره در حیاط مدرسه است و برخی از این حجره‌ها نیز حجره‌هایی تو در تو است، یعنی یک محیط اولیه دارد و بعد این محیط با یک طاق جدا می‌شد و یک محیط دیگر هم پشت آن قرار دارد. قسمتی به نام پنجشیر دارد که در ایام قدیم، حمام سنتی بود، اما اکنون استفاده‌ای از آن نمی‌شود. رفت و آمد عموم به مدرسه مجاز نیست مگر در زمان نماز و مراسم مذهبی. البته ثبت‌نام عموم و استفاده از کتابخانه برای عموم آزاد است. در کتابخانه مدرسه عالی نسخه‌های خطی فراوانی وجود دارد. همچنین مدرسه عالی شهید مطهری یک ساختمان آموزشی دارد که پشت شبستان زمستانی قرار دارد و می‌توان گفت که این سازه یک سازه جدید تازه‌تاسیس نسبت به خود مدرسه است.
