« دونالد ترامپ »، رئیس جمهور آمریکا به تازگی در کاخ سفید از طرح خود درباره صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان با میزبانی از روسای جمهوری دو کشور رونمایی کرد. طرح آمریکا برای کریدور زنگزور اگرچه به بهانه تسهیل صلح میان باکو و ایروان مطرح شده است، اما از نگاه تهران این گذرگاه چیزی فراتر از یک مسیر ارتباطی صرف است. در همین ارتباط، تلویزیون اینترنتی همشهری گفتگویی را با آقایان دکتر «شعیب بهمن»؛ و «محسن پاک آئین» انجام داده است و نظرات این کارشناسان منطقه قفقاز را درباره تحولات جاری در قره باغ جویا شده است. مشروح این گفتگو به شرح ذیل است:
نام زنگزور که در حال حاضر روی کریدوری به همین نام گذاشته‌اند، از کجا می آید؟
محسن پاک آئین: اگر بخواهیم به این موضوع نگاه کنیم، باید به تاریخ ایران در دوره مغول‌ها توجه کنیم. منطقه زنگزور در آن زمان بخشی از ایران و ارمنی نشین بوده است. در زمانی که اقوام مغول بدنبال حمله به این منطقه بودند، یکی از اهالی ارمنی برای اعلام آمادگی دفاع از منطقه خودشان، زنگ کلیسا را در زمانی غیرعادی به صدا در می آورد و مردم آماده دفاع می‌شوند و مغول‌ها هم از منطقه می‌روند. از آن زمان این منطقه را زنگزور نامیده‌اند، یعنی زنگی که برای قدرت نمایی به صدا درآمده است. از سال 1918 بعد از انقلاب روسیه هم لنین بدنبال اتحاد اقوام نبود و سعی می کرد که اقوام مختلف در آسیای مرکزی و قفقاز با هم متحد نباشند تا خطری برای دولت مرکزی ایجاد نکنند. مثلا در ازبکستان مناطق و شهرهای تاجیک نشین داریم و در تاجیکستان برخی شهرها ازبک هستند. منطقه قره باغ هم که یک منطقه ارمنی بوده به آذربایجان داده‌اند و مناطقی ترک نشین را به ارمنستان داده بودند. با این حال زنگزور همیشه در دست ارمنی ها و قره باغ در اختیار آذری ها بوده است.
با توجه به مباحث مطرح شده و داغ این روزها، منطقه زنگزور چه اهمیتی دارد؟
محسن پاک آئین: این گذرگاه 35 کیلومتری جمهوری آذربایجان را به منطقه نخجوان متصل می کند و اگر این اتصال نباشد ممکن است منطقه خودمختار نخجوان دچار تحولاتی شود. مثلا در زمانی ارمنستان می خواست نخجوان را بگیرد و ایران در زمان ریاست جمهوری مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی مانع این کار شد و تهران با هشدار به ارمنستان، نخجوان را برای جمهوری آذربایجان نجات داد. برای ارمنستان هم اهمیت زنگزور بسیار زیاد است، چون ارمنستان این گذرگاه را گروگان گرفته تا بتواند راه های مواصلاتی به نخجوان را به عنوان یک کارت بازی در برابر جمهوری آذربایجان در اختیار داشته باشد. البته جمهوری آذربایجان و ترکیه هم نمی خواهند ارمنستان از محاصره ژئوپلتیکی خارج شود، این در حالی است که بیشترین استفاده ارمنستان از جنوب و مرز ایران است، هرچند ترکیه و جمهوری آذربایجان می خواهند حصر ژئوپلیتیکی ارمنستان ادامه یابد.
در حال حاضر موضع جمهوری اسلامی ایران در برابر تحولات اخیر در قفقاز چست؟
شعیب بهمن: چه ارمنستان و چه جمهوری آذربایجان و چه ترکیه از طریق ایران می توانند به خلیج فارس دسترسی پیدا کنند و نیازی به ایجاد مسیر و راه جدیدی نیست. جمهوری آذربایجان هم در سال های گذشته از مسیر ایران برای دسترسی به نخجوان استفاده کرده و ایران سخاوتمندانه این مسیر را در اختیار جمهوری آذربایجان قرار داده است. در عین حال، کریدور زنگزور یک مسیر مواصلاتی ساده نیست، چون مسیرهای مواصلاتی در حال حاضر وجود دارند، بلکه کریدور زنگزور بسیار فراتر از یک کریدور ترانزیتی و حمل و نقلی صرف است. به همین دلیل ایران با جدیت در برابر این موضوع موضع گیری کرده و خطوط قرمز خود را ترسیم کرده است. در سال های گذشته هم به اذعان و اعتراف اردوغان، این ایستادگی ایران بود که این کریدور نتوانست اجرایی شود. در واقع به نظر می رسد که دنبال کنندگان کریدور زنگزور زورشان به ایران نرسیده و سراغ آمریکا رفتند تا تغییرات ژئوپلیتیکی را آمریکا در منطقه رقم بزند. از زمان جنگ دوم قره باغ در 2020 آمریکا و ناتو در پشت صحنه این تحولات حضور داشتند و امروز شرایطی ایجاد شده تا ناتو و آمریکا بازیگری خود را آشکار و عیان سازند. ترامپ هم علاقه دارد که خود را حلال مشکلات جهان نشان دهد تا جایزه صلح نوبل را بگیرد. به همین خاطر ترامپ وزارت خارجه آمریکا را مامور پیدا کردن مناقشات برای ورود خودش به مناقشات کرده است. علت مخالفت آمریکا با کریدور زنگزور نیز آگاهی ایران از صحنه گردانی این موضوع توسط آمریکاست و به همین خاطر ایران شکل گیری این کریدور را خط قرمز خود اعلام کرده است. سال گذشته هم سفیر انگلیس در ناتو این کریدور را گذر ناتو عنوان کرده بود. از سوی دیگر قفقاز یک بخش کوچک از پازل بزرگتر است که تا دریای سیاه ادامه می یابد. کریدور زنگزور با مداخله آمریکا اکنون شبیه به خنجری شده که منافع هر سه کشور ایران و روسیه و چین را تهدید می کند. مسئله بسیار کلان تر است و زنگزور می تواند متصل به کریدورهای دیگری از جمله کریدور داوود اسرائیل شود. به طور کلی کریدور زنگزور برای ایران خفگی ژئوپلیتیک به همراه خواهد داشت.
در صورت احداث کریدور زنگزور، چه منافعی عاید کشورهای امضا کننده توافق صلح در کاخ سفید خواهد شد؟
محسن پاک آئین: باید توجه داشت که اولین حرکت برای صلح در قفقاز را روس ها دنبال کردند و ورود روسیه به جنگ دوم قفقاز باعث شد تا 7 شهر جمهوری آذربایجان آزاد شود، اما مسئله قره باغ لاینحل باقی ماند و مذاکرات ادامه یافت و اروپا وارد شد و طرح صلح جامع تری در اجلاس پراگ بین علی اف و پاشینیان امضا و مقدمه‌ای برای آزادی کامل قره باغ فراهم شد. براساس توافق پراگ، قرار شده بود تا دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان تمامیت ارضی یکدیگر را به رسمیت بشناسند و در نشست آلماتی هم همه متعهد شدند که مرزهای بین الملی را محترم بشمرند. مجموعه توافقاتی مبنای صلح نهایی شد که به تازگی شروع شده و هنوز هم ادامه دارد، هرچند این توافق صلح با برخی موانع هم روبروست. در عین حال طرح ترامپ درباره صلح باکو و ایروان چیز جدیدی ندارد و تاکیدی بر همان صلح پراگ برای توقف جنگ و به رسمیت شناختن ارضی یکدیگر و برقراری صلح است. در عین حال طرح ارائه شده برای دولت ترامپ مهم است، چون این توافق صلح در راستای بازسازی و تقویت چهره ترامپ به عنوان یک رئیس جمهور ضدجنگ ارائه شده است.
حضور آمریکایی‌ها را در توافق صلح و کریدور ادعایی زنگزور چگونه ارزیابی می‌کنید؟
محسن پاک آئین: در بیانیه کاخ سفید و اظهارات ترامپ به اجاره 99 ساله اشاره نشده است. ترامپ هم گفته که به شرکت‌های آمریکایی خواهیم گفت که در ارمنستان و آذربایجان فعالیت کنند. زمانی هم که «باراک» سفیر آمریکا در ترکیه پیشنهاد اجاره 99 ساله کریدور زنگزور در خاک ارمنستان را داد، ارمنستان اعلام کرد که تمامیت ارضی خود را اجاره نمی دهیم و بعد گفتند که شرکت های آمریکایی برای فعالیت می‌توانند حضور داشته باشند. ما باید بین گمانه زنی ها و صحبت‌های دقیق مطرح شده تفکیک قائل شویم. اگر این منطقه تبدیل به یک منطقه نظامی شود، منطقه ناامن خواهد شد و این به نفع ارمنستان نخواهد بود. ارمنستان وقتی می تواند از این مسیر استفاده کند که مسیر امن باشد و آمدن نیروی نظامی در کریدور زنگزور مغایر با طرح صلح در منطقه است. جمهوری اسلامی هم از طرح صلح استقبال می کند و از نظر ما صلح در منطقه اقدامی مثبت است. ژئوپلیتیک معمولا با جنگ تغییر می کند نه با صلح. علت مخالفت و نگرانی از تحولات زنگزور تهدید علی اف به اقدام نظامی در این منطقه بود، اما طرح فعلی امضا شده در کاخ سفید، تکرار همان طرح‌های قبلی صلح است.
آیا کریدور زنگزور باعث تغییرات مهم ژئوپلیتیک در منطقه قره باغ خواهد شد؟
شعیب بهمن: هیچ تفاوتی بین کریدور زنگزور و کریدور ترامپ از نظر ماهیتی وجود ندارد و هر دو یک هدف را دنبال می کنند: ایجاد کریدور زمینی و هوایی در سطح منطقه با قابلیت انتقال انرژی. این کریدور قرار است موجب تسهیل دسترسی ترکیه و آمریکا و اسرائیل به دریای کاسپین شود و این مسئله تاثیرات قابل ملاحظه ای در حوزه انتقال انرژی برجای خواهد گذاشت. مسئله انتقال انرژی جمهوری آذربایجان به اسرائیل علیه مردم غزه در دو سال گذشته مطرح بوده است. در حوزه های امنیتی و نظامی نیز عضویت سریع جمهوری آذربایجان و ارمنستان در ناتو محتمل خواهد بود. لذا اجرای کریدور زنگزور فراتر از یک مسیر ترانزیتی، کل محیط امنیتی قفقاز را دگرگون خواهد کرد. ایران با باز شدن مسیرهای مواصلاتی مشکلی ندارد، اما هدف نهایی پشت کریدور زنگزور نگران کننده است و این اهداف می تواند بر آینده تحولات منطقه تاثیر گذار باشد. اجرای کریدور زنگزور به معنای تغییر ژئوپلیتیک خواهد بود و سیاست جغرافیایی همه بازیگران نسبت به گذشته تغییر خواهد کرد. مسئله بسیار کلان و راهبردی است و ما در جنگ اخیر 12 روزه اسرائیل علیه کشورمان آن را تجربه کردیم و دیدیم که جنگنده‌های اسرائیلی از همین مسیر هوایی به خاک ایران تجاوز کردند. تصور کنید که اگر این دسترسی روی زمین هم ایجاد شود و پایگاه های نظامی روی زمین و در مجاورت مرز ایران ایجاد شود، تاثیرات نگران کننده آن تا چه میزان زیاد خواهد بود. نکته مهم این است که اگرچه آمریکا با یک شرکت سهامی وارد ماجرای کریدور زنگزور می شود، اما حضور آمریکا در منطه به بهانه تامین امنیت منجر به تحرکات نظامی آن‌ها و احتمالا ایجاد پایگاه‌های نظامی جدید در مجاورت مرز ایران منجر خواهد شد و از این منظر ایران با نگرانی زیادی این تحولات را دنبال می‌کند. وضعیت مرز ما در جنوب ارمنستان با همسایگی با آمریکا دچار تغییر می شود و قطعا ژئوپلتیک منطقه نیز تغییر خواهد داد. عضویت دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان در ناتو نیز برای ما مشکل ساز خواهد بود. در همین جنگ اخیر هم قرار بود رهبران سیاسی ارشد ایران ترور شوند تا نیروهای تکفیری در جمهوری آذربایجان به عنوان پیاده نظام وارد کشور شوند و جنگ های شهری ایجاد کنند و همه این برنامه‌ها از همین مسیر مرزهای شمالی ایران طرح ریزی شده بود.
جمهوری اسلامی ایران چه اقداماتی باید در برابر کریدور زنگزور انجام می‌داد که تا کنون انجام نداده است؟
محسن پاک آئین: باید توجه داشت که جمهوری آذربایجان تا به حال تقاضای عضویت در ناتو نداشته است، چون ورود ناتو به قفقاز یعنی ناامنی دریای خزر و ناامنی دریای خزر به نفع جمهوری آذربایجان نخواهد بود. هیچگاه نیز قفقاز برای ناتو یک اولویت نبوده و در برنامه های راهبردی ناتو قفقاز دارای اولویت زیادی نیست. ما درباره منطقه قفقاز دو نگاه داریم: تهدید محور و فرصت محور. در هر مقطعی که نگاه تهدید محور مستقر شده، ما نتوانستیم از تهدیدات فرصت بسازیم. در زمانی که فرصت محور بودیم و بدنبال استفاده از فرصت ها بودیم توانسته ایم کار خود را به پیش بریم و منافع کشور را هم تامین کنیم. در سال 92 تا 99 نگاه فرصت محوری داشتیم و ما باید فرصت های موجود در منطقه قفقاز بویژه قفقاز جدید را در مسیر صلح بشناسیم و دولت اهتمام کند و از این فرصت استفاده کند.
نقش و بازیگری ایران در تحولات قفقاز و بویژه ساخت کریدور زنگزور چگونه می‌تواند باشد؟
شعیب بهمن: جمهوری آذربایجان و ارمنستان تصور می کنند که امنیت شان برای همیشه با عضویت در ناتو تامین خواهد شد، اما آن‌ها در اشتباه هستند. ما هم باید نگاه‌های مبتنی بر پیدا کردن مقصر را رها کنیم و به فکر راهبرد برای آینده باشیم. این که تصور کنیم که اسرائیل و ناتو در منطقه حضور ندارند هم یک نگاه و درکی اشتباه است. تمام شواهد حاکی از حضور اسرائیل و ناتو در منطقه قفقاز است. ما باید نگاه تمدنی و تاریخی به قفقاز داشته باشیم و این منطقه را یک منطقه در چارچوب تمدن ایرانی ببینیم. خطوط قرمزی را که رهبری درباره قفقاز تعیین کردند بایستی مورد توجه قرار دهیم و این خطرات و تهدیدات ناشی از استقرار کریدور زنگزور را با جدیت دنبال کنیم. تهران همچنین بایستی رایزنی‌های گسترده خود در منطقه بویژه با روسیه را آغاز کند، چون حضور آمریکا در منطقه همواره فصل مشترک تهدید علیه ایران و روسیه است و تهران باید دیپلماسی فعال‌تری را در برابر ایجاد کردیور زنگزور دنبال کند.
