روز جمعه موج جدیدی از بازداشت‌ها در عربستان به راه افتاد. در این موج ۲۰ شاهزاده سعودی دستگیر شدند. مهمترین اشخاصی که بازداشت شده‌اند «احمد بن عبدالعزیز» عموی محمد بن سلمان ، و «محمد بن نایف» ولیعهد پیشین، هستند.
اخبار بین الملل- شاهزاده احمد، بزرگ‌ترین رقیب بن‌سلمان برای تکیه بر تخت شاهی و جانشینی سلمان است. روزنامه وال‌استریت ژورنال و پایگاه خبری «بلومبرگ» تاکید کردند، شاهزاده «احمد بن عبدالعزیز» و «محمد بن نایف» به اتهام خیانت بازداشت شدند. روزنامه نیویورک تایمز هم گزارش داد که «نواف بن نایف» برادر کوچک‌تر محمد بن نایف، نیز در میان بازداشتی‌هاست.
«مجتهد» افشاگر معروف عربستانی، پس از افشاگری خود مبنی بر بازداشت شاهزادگان و سپس تأیید این خبر از سوی رسانه‌های آمریکایی، در توئیت دیگری از بازداشت افسران عالی‌رتبه امنیتی، ارتش و گارد حافظتی و افراد مرتبط با این پرونده خبر داد. اما سوال مهم این است که هدف بن سلمان ولیعهد سعودی از دستگیری شاهزاده‌ها چیست. در این مطلب مهمترین سناریو‌های محتمل و مطرح شده در این مورد را بررسی می‌کنیم.
۱. هموارسازی مسیر پادشاهی
محمد بن سلمان از سال ۲۰۱۵ که در سلسله مراتب قدرت وارد شده است همواره نگران موقعیت خود است؛ چرا که وی جوانی بی‌تجربه بوده و استحقاق رسیدن به پست ولیعهدی را نداشته است. در واقع با برکناری مقرن بن عبدالعزیز، ولیعهد اسبق، و محمد بن نایف، ولیعهد سابق، بن سلمان توانست به ولیعهدی برسد. بن سلمان خود نیز به خوبی می‌داند که وارث حقیقی تاج و تخت احمد بن عبدالعزیز و یا محمد بن نایف است. به همین دلیل همواره نگران بوده است که این پست از وی گرفته شود. در این چارچوب تلاش‌های وی با هدف هموار کردن مسیر پادشاهی از سال ۲۰۱۵ صورت گرفته است. در این مسیر وی سه موج کودتا به راه انداخت.
- موج اول: برکناری مقرن بن عبدالعزیز از ولیعهدی
-موج دوم: برکناری محمد بن نایف از ولیعهدی
-موج سوم: دستگیری احمد بن عبدالعزیز و محمد بن نایف
عبدالله بن عبدالعزیز پادشاه سابق عربستان در سال ۲۰۰۶ با صدور فرمانی، هیئتی با نام «شورای بیعت» در این کشور ایجاد کرد. مهمترین وظیفه شورای بیعت که اساسنامه آن ۲۵ ماده دارد، تعیین پادشاه و ولیعهد آتی عربستان و بیعت با آنان اعلام شده است. اعضای این شورا شامل تمامی فرزندان زنده و ذکور عبدالعزیزآل سعود مؤسس عربستان، پسر یکی از پسران فوت شده یا ناتوان ملک عبدالعزیز به انتخاب پادشاه، دو نفر از فرزندان اصلح ذکور پادشاه و ولیعهد به انتخاب پادشاه خواهد بود.
در واقع بن سلمان نیازمند کسب رأی همه اعضای شورای بیعت برای شاه شدن خودش و ولیعهدی برادرش «خالد بن سلمان» (معاون وزیر دفاع ) است. مانعی که در اینجا وجود دارد، احتمالا قانون وراثت قدرت است. او نیاز دارد برای ولیعهد کردن برادرش بند یا بند‌هایی از قانون را تغییر دهد و احتمالا مهمترین فردی که با این امر مخالف است، شاهزاده احمد است. شاهزاد احمد در سال ۲۰۱۷ با ولیعهدی بن سلمان مخالفت کرده بود؛ بنابراین او که اکنون به اتهام خیانت و کودتا در بازداشت است، دیگر حضور ندارد که با این امر مخالفت کند. در واقع بن سلمان سعی دارد تا آخرین مخالفان خود را دستگیر کرده و به حاشیه براند تا مسیر پادشاهی وی بدون هیچگونه مشکلی هموار شود.
۲. گسترش نفوذ و تحکیم قدرت
سناریوی دیگری که درمورد دستگیری شاهزاده‌ها در عربستان مطرح است به تلاش‌های بن سلمان با هدف تحکیم قدرت بر می‌گردد. جنگ یمن، قتل خاشقجی و محاصره قطر باعث تضعیف قدرت بن سلمان هم در عرصه داخلی و هم بین‌المللی شده است. این مسئله زمینه را برای رقبای وی فراهم کرده تا بتوانند احتمالا برای بن سلمان تهدید‌هایی را ایجاد کنند. در واقع محمد بن سلمان از موقعیت و قدرت شاهزاده‌ها شدیداً هراسان است. بر این اساس، بازداشت و محدود کردن را مهمترین راهبرد برای مقابله با شاهزاده‌ها تا رسیدن به تخت پادشاهی برگزیده است. محمد بن سلمان این بازداشت‌ها را با هدف گسترش نفوذ خود در ساختار قدرت و همچنین سرکوب هر صدای مخالفی که موقعیت و سیاست‌های وی را نقد می‌کند و به چالش می‌کشد، انجام می‌دهد.
پایگاه «امریکن کانسروتیو» در گزارشی با عنوان «جدیدترین پاکسازی محمد بن سلمان» به این موضوع پرداخته و می‌نویسد «ولیعهد عربستان سعودی در طول ۲ سال گذشته به طور پیوسته در حال تحکیم قدرت خود بوده، اما اقدام اخیر علیه اعضای ارشد خاندان سعودی بسیار تهاجمی‌تر از آن چیزی است که پیش از این مشاهده شده است.» همچنین به‌گفته «پیکا واسر»، کارشناس سیاسی مؤسسه «رند» آمریکا، دستگیری‌های جدید گام دیگر بن‌سلمان برای تقویت قدرت خود و پیامی به هر کسی از جمله اعضای خاندان حاکم است که فکر مخالفت با ولیعهد به سرش خطور کند و ولیعهد عملاً هرگونه تهدید و مانعی برای قدرت گرفتن را از سر راه خود برداشته است و منتقدانش را یا کشته و یا زندانی کرده است بدون اینکه این اقدامات بازتابی داشته باشد.
«جفری مارتن» کارشناس سیاسی، نیز در مجله نیوزویک نوشته است: «دستگیری‌های اخیر حاکی از این است که محمد بن سلمان با کاهش درآمد‌های نفتی در حال محکم کردن قدرت خود است و از زمان به دست گرفتن ولیعهدی با زندانی کردن مخالفان سیاسی‌اش در تلاش برای اقتدار بیشتر بوده است.»
۳. حذف دو رقیب اصلی
احمد بن عبدالعزیز و محمد بن نایف دو رقیب اصلی بن سلمان برای تخت پادشاهی به شمار می‌روند. هرچند بن نایف از قدرت برکنار شده است، وی از خاندان سدیری بوده و نفوذ قابل توجهی در بین قبایل عربستان دارد. احمد بن عبدالعزیز نیز عضو شورای بیعت است. اکنون محمد بن سلمان دو رقیب اصلی خود برای کسب قدرت را بازداشت کرده است. احمد بن عبدالعزیز یکی از فرزندان عبدالعزیز، بنیان گذار آل سعود و برادر پادشاه کنونی است که شمار زیادی از شاهزادگان سعودی، وی را لایق پادشاهی پس از ملک سلمان می‌دانند.
احمد بن عبدالعزیز پیش از این بار‌ها از سیاست‌های محمد بن سلمان در عربستان انتقاد کرده بود. اگرچه بازداشت احمد بن عبدالعزیز و محمد بن نایف با اتهام «خیانت» انجام شد، تردیدی نیست که این اقدام بیش از همه ناشی از ترس محمد بن سلمان از شاهزاده‌های رقیب است. این ترس به حدی است که محمد بن سلمان هر گونه مراوده و در کنار هم بودن شاهزاده‌ها به خصوص مدعیان قدرت را در حکم «خیانت» می‌بیند. در همین چارچوب، خبرگزاری بلومبرگ در گزارشی نوشت شاهزاده احمد بن عبدالعزیز و محمد بن نایف زمانی که هر دو در سفری زمینی با یکدیگر بودند، بازداشت شدند. رویترز در ادامه نوشت که بن سلمان با این بازداشت‌ها، قدرت را به طور کامل در دست گرفت و هیچ کدام از دو رقیبش دیگر نخواهند توانست به قدرت برسند. احمد بن عبدالعزیز یکی از سه نفری است که در سال ۲۰۱۷ در شورای بیعت سعودی با، ولی عهدی محمد بن سلمان مخالفت کرده بود.
۴. مرگ پادشاه سعودی
پادشاه کهنسال و ۸۵ ساله سعودی مدت‌هاست که درگیر بیماری و معالجه است به صورتی که وی نه تنها در جلسات هیئت وزیران حاضر نشده و ریاست جلسات را ولیعهد بر عهده دارد بلکه وی عملاً زمام امور را اختیار فرزندش قرار داده و کنترلی بر شرایط کشور ندارد؛ لذا در این وضع اگر موضوع وخامت حال پادشاه سعودی درست باشد این سناریو که محمد بن سلمان برای تسهیل بدون دردسر امر جانشینی پس از مرگ پدرش دست به اقداماتی پیشگیرانه در مورد مخالفان و رقیبان برجسته و دارای نفوذ که می‌توانند در این شرایط اقدام به مانع تراشی و موجب دردسرآفرینی شوند کاملاً ممکن است. در همین ارتباط «سعد الفقیه» رئیس «جنبش اسلامی اصلاحات» در عربستان سعودی تأکید کرد، اقدام مسئولان سعودی در دستگیری برخی شاهزادگان و به‌طور خاص «احمد بن عبدالعزیز» رخدادی بزرگ و غیرمنتظره به‌شمار می‌آید و خاندان حاکم از آن به‌سادگی عبور نخواهند کرد، زیرا وی بزرگ خاندان حاکم است که میان آنان اعتبار زیادی دارد و بسیاری از سران قبایل حامی او هستند. وی احتمال داد جرئت و جسارت محمد بن سلمان ولیعهد سعودی در دستگیری احمد بن عبدالعزیز ناشی از رخدادی بزرگ مانند فوت ملک سلمان باشد.
حساب توییتری «رأی الخلیج» هم نوشته که سلمان در بخش مراقبت‌های ویژه است و در بخش‌های ویژه نیز آماده‌باش افزایش یافته است. فعلا اخبار مربوط به سلامتی یا فوت او تا اطلاع ثانوی، بایکوت شده است. البته وزارت امور خارجه عربستان با انتشار تصویر دیدار سفیران عربستان در اروگوئه و اوکراین با ملک سلمان به شایعات مرگ پادشاه پایان داد. اما رسانه‌ها اعلام کرده‌اند که این تصاویر برای یک هفته قبل از بازداشت‌ها است؛ بنابراین یک سناریوی دیگر نیز این است که ملک سلمان مرده باشد یا در آستانه مرگ قرار گرفته باشد و همین مسئله باعث شده تا بن سلمان به سرعت رقبای خود را بازداشت کند.
۵. برکناری پادشاه
سناریوی دیگر این است که محمد بن سلمان به دنبال آن باشد که ملک سلمان را از پادشاهی کنار زده و خود به عنوان پادشاه تاج‌گذاری کند. سایت میدل ایست آی گزارش داد، ولیعهد عربستان قصد دارد قبل از اجلاس سران گروه ۲۰ در نوامبر آینده (آذرماه ۹۹) پادشاه این کشور شود.
منابع نزدیک به خاندان سلطنتی عربستان اعلام کردند، بن سلمان پدرش را با وجود اینکه کاملا در صحت و سلامت است، دچار نوعی زوال عقلی شده مجبور خواهد کرد از پادشاهی کناره‌گیری کند و با این اقدام طرح خود را که از زمان کناره‌گیری بن نایف آغاز شده، اجرایی می‌کند. میدل ایست آی تاکید کرد، دلایل زیادی پشت این موج بازداشت‌های جدید ولیعهد عربستان وجود دارد؛ نخستین آن نگرانی وی از احتمال عدم انتخاب دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا در دور دوم انتخابات است به ویژه که جو بایدن، معاون رئیس‌جمهوری پیشین این کشور و سناتور برنی سندرز دو کاندیدای احتمالی دموکرات‌ها به انتقاد از ولیعهد به ویژه پس از قتل جمال خاشقجی، معروف هستند، اما در عوض ترامپ بار‌ها گفته که بن سلمان مسئول این جنایت نیست.
از دیگر عوامل این بازداشت‌ها ناکامی برنامه‌های اصلاحاتی و اقتصادی بن سلمان در داخل، کاهش قیمت نفت، سقوط بازار‌های مالی و توقف موقت حج عمره به دلیل نگرانی‌ها از شیوع ویروس کرونا است که در تصمیم بن سلمان برای انتخاب این بازه زمانی جهت اجرای موج بازداشت‌ها نقش به سزایی داشته تا خود را به بقیه خاندان سلطنتی تحمیل کند. البته این سناریو نسبت به سناریو‌های دیگر ضعیف است چرا که بن سلمان همین الان حاکم واقعی عربستان بوده و نیازی به کودتا علیه ملک سلمان ندارد.
۶. هراس از کودتا
اما یکی از مهمترین سناریو‌ها این است که احمد بن عبدالعزیز و محمد بن نایف در اندیشه کودتا بوده و بن سلمان پس از اطلاع از این انر در اقدامی پیشدستانه اقدام به بازداشت آن‌ها کرده است. با توجه به سابقه شاهزاده احمد و شاهزاده محمد، این سناریو دور از انتظار نیست. اما در شرایط فعلی هیچ نشانه‌ای از احتمال وقوع کودتا دیده نمی‌شود. هر چند که این دو شاهزاده پتانسیل کودتا علیه ولیعهد را دارند. محمد القحطانی، مخالف سعودی، اعلام کرده که دلیلی که باعث دستگیری احمد بن عبدالعزیز شده این است که اطلاعاتی از درون موسسات نظامی و از سوی فرماندهان به احمد بن عبدالعزیز و بن نایف رسیده که باید یک کودتای نظامی انجام شود.
خبرگزاری «رویترز»، در این خصوص به نقل از یک منبع منطقه‌ای مدعی شده است که «سلمان بن عبدالعزیز» شاه سعودی شخصا دستور بازداشت «محمد بن نایف»، پسر برادرش و «احمد بن عبدالعزیز» را به اتهام خیانت صادر کرده است و او در سلامت عقلی و جسمانی به سر می‌برد؛ بنابراین گزارش، آن‌ها متهم هستند که با کشور‌های خارجی از جمله آمریکا برای اجرای کودتا ارتباط برقرار کرده‌اند.
نتیجه
دستگیری‌ها اخیر در عربستان را نمی‌توان با قاطعیت معلول شرایط خاصی دانست. اما آنچه که مشخص است بحران جانشینی در عربستان تبدیل به یک مسئله مهم و بغرنج شده است. از زمانی که ملک سلمان در سال ۲۰۱۵ به قدرت رسید این بحران تشدید شده و ملک سلمان نشان داده که به دنبال انحصار قدرت در خانواده خود است. طبق وصیت ملک عبدالعزیز موسس پادشاهی سعودی، قدرت باید از برادر به برادر به ارث برسد. سلمان از ابتدا نشان داد که قصد دارد از رویه خانوادگی سرپیچی کند.
بعد از روی کار آمدن سلمان، مقرن بن عبدالعزیز در فاز اول کودتای خانوادگی، از ولیعهدی برکنار شد و سلمان، محمد بن نایف پسر برادر خود را ولیعهد و پسر کوچک محمد بن سلمان را به عنوان جانشین ولیعهد تعیین کرد. این را می‌توان فاز اول کودتا علیه پروتکل‌های خانواده سعودی دانست. این مقطع را می‌توان آغاز دوره قدرت گرفتن بن سلمان دانست. فاز دوم زمانی رخ داد که محمد بن نایف از ولیعهدی کنار گذاشته شد و محمد بن سلمان جانشین وی و ولیعهد اصلی شد.
بازداشت بن نایف و احمد بن عبدالعزیز نیز فاز سوم کودتای بن سلمان است. در مجموع می‌توان گفت که بن سلمان به دلیل هراس از قدرت گرفتن رقبای خود در این مرحله اقدام به دستگیری و برکناری رقبای خود کرده است. در شرایط کنونی نیز فاز نهایی حذف رقبا صورت گرفته است. دلیل این مسئله نیز هموارسازی مسیر برای به قدرت رسیدن و تحکیم قدرت است. تمام سناریو‌های مطرح شده در این مطلب بر اساس اطلاعات و داده‌های آشکار صورت گرفته و طبیعی است که هیچ قطعیتی ندارد. اما آنچه را که می‌توان با قطعیت مطرح کرد به تلاش‌های بن سلمان با هدف حذف رقبا و تحکیم قدرت در مسیر پادشاهی برمی گردد.
