از راه‌‌‌هاى برقرارى روابط اجتماعى و ایجاد مهر و محبت میان افراد جامعه، هدیه دادن و آوردن سوغاتى از سفر براى خانواده و دوستان است. هدیه و سوغات سبب جلب دوستى مى شود. از این رو، اولیاى دین بر آن سفارش کرده اند. امام صادق(ع) نیز در این زمینه فرمودند: «به یکدیگر هدیه دهید تا نسبت به هم با محبت شوید؛ زیرا هدیه کینه‌‌ها را از بین مى برد».
حضرت على(ع) نیز مىفرمایند: «هدیه، سبب جلب محبت مى‌‌شود». در حدیثى دیگر حضرت على(ع) هدیه دادن را از صدقه دادن محبوب تر و پسندیده تر مى شمارند و مىفرمایند: اگر به برادر مسلمان خود هدیه اى دهم که به کارش آید، خوش‌تر است نزد من از اینکه مانند آن هدیه را صدقه دهم.
گاه سنت پسندیده هدیه دادن و سوغات آوردن، به آسیب و معضل فردى و اجتماعى تبدیل مى شود. براى مثال، هدیه وسیله‌اى براى تفاخر و چشم و هم چشمى مى‌‌شود یا هدایایى مرسوم مى‌‌شود که از توان هدیه دهندگان خارج است و با ارزش‌‌هاى اخلاقى تناسب ندارد.
یکى از آسیب‌‌هاى مرتبط با هدیه و سوغات، افراط در خرید سوغات در عرصه حج و زیارت است. برخى از زائران، بى‌‌توجه به عوارض نامطلوب فرهنگى، سیاسى و اقتصادى افراط در این کار، به خرید افراطى سوغات از بازارهاى عربستان مى‌پردازند و تصویر نامطلوبى از زائر ایرانى در اذهان زائران دیگر کشورها برجاى مى گذارند. افزون بر این، عوارض فرهنگى و اقتصادى این کار نیز کمتر از دیگر عوارض آن نیست.
رهبر معظم انقلاب، بارها در سخنان و پیام‌هاى خود به کنگره حج و حاجیان، این موضوع را تذکر داده و براى حل آن راه‌‌هایى را پیشنهاد کرده‌اند. ایشان در نکوهش این رفتار نادرست مىفرمایند: اگر از مرد حاجى، زن حاجى، پیر و جوان حاجى در مکه و مدینه - در آنجایى که از لحاظ معنویت و جذابیت معنوى، در همه روى زمین نظیرى ندارد - غافل شدیم و در آنجا، حاجى مشغول شد به مسائل مادى کم ارزش، خسارت است .... بحث این نیست که وقتى یک نفر به مسافرت مى‌رود، هدیه‌‌‌‌‌اى براى اهل و اولاد خودش نیاورد، مسئله، غرق شدن، مجذوب شدن، این کار را جزو هدف ها قرار دادن یا هدف قرار گرفتن به صورت قهرى [است]؛ آنچه الآن اتفاق افتاده است.
معظم له به حاجیان و کارگزاران حج توصیه مى‌کنند این شیوه نامناسب را ترک کنند و می‌فرمایند: این انگیزه بازارگردى و سوغات خرى ... را باید کم کرد؛ نگاه به حج به صورت یک سفر گردشى یا خداى نکرده با یک اهداف دیگر که قابل ذکر هم نیست .... باید در حج- چه در حاجى، چه در همراه، چه در کارگزار- دور شود.
چگونگى خرید سوغات داخلى
افراط در خرید سوغات، عوارض اقتصادى در پى دارد و موجب خروج بخش زیادى ارز از کشور و تقویت اقتصاد دیگران و تضعیف تولید و اقتصاد داخلى است. رهبر معظم انقلاب با توجه به آسیب‌‌هاى فرهنگى و اقتصادى افراط در خرید سوغات مى فرمایند: من با سوغاتى خریدن مخالف نیستم، اما با این بازارگردى‌‌ها چرا؛ خیلى بد است. یک عده‌‌اى عطش بازارگردى دارند. اینها ملت شما را، مردم شما را سبک مى کند؛ حیف است. مى‌‌روند یک جنس‌هایى را مى‌‌خرند، غالباً هم جنس هاى بى کیفیت از کشورهاى دور دست سودجو که با همان کمپانى هاى داخلى آن کشور میزبان بند و بست دارند. براى حجاج جنس بدلى و بى کیفیت درست مى کنند، مى آورند توى این بازارها مى‌ریزند، شما هم مى روید این ارز خودتان را و عرض خودتان را مى ریزید براى اینکه این کالاهاى بى کیفیت را خریدارى کنید.
معظم له با تشویق زائران به خرید سوغات از محصولات داخلى و تقدیر از زائرانى که سوغات خود را از تولیدات داخلى تهیه مى کنند، مى فرمایند: امروز در کشور ما خوشبختانه کالاهاى داخلى با کیفیت خوب، متنوع، زیبا، ساخته شده دست و کارگر ایرانى- برادر خودتان- فراوان است. بعضى ها قبل از اینکه سفر مکه بروند، سوغاتى هاى سفر را در اینجا مى خرند. کار خوبى است. نگه مى دارند، بعد که برگشتند، همان هایى را که در بازار شهر خودشان تهیه کرده اند، به عنوان سوغاتى م ى‌دهند. هدیه سفر است .... این کار، خیلى کار خوبى است.
تناسب نداشتن سوغات با اماکن زیارتى
از دیگر مشکلات هدیه و سوغات در عرصه زیارت، بیگانگى و تناسب نداشتن سوغاتى هاى خریدارى شده، با اماکن زیارتى است. اشیاء و وسایلى که در بازارهاى عربستان عرضه مى شوند، ساخت چین، کره و تایلند هستند و حتى ساخت کشورهاى مسلمان هم نیستند. بنابراین، میان وسایل ساخته شده به دست غیرمسلمانان، با مسجدالحرام و مسجدالنبى چه تناسبى وجود دارد؟ سوغات سفرهاى زیارتى به ویژه حج، باید تداعى کننده یاد و خاطره آن مکان هاى مقدس باشد و گیرنده هدیه و سوغات را به فضاى معنوى سرزمین وحى ببرد.
رهبر معظم انقلاب در اشکال به این‌گونه سوغاتى ها مى فرمایند: بعضى ها به عنوان چیز متبرک، از آنجا سوغاتى مى‌آورند؛ تبرکى ندارد .... ما در اسلام همه چیز داریم. نظام اسلامى در درون خود همه چیز دارد. این کالاهاى مادى است، کالاهاى معنوى هم داریم.
یکى از هدایاى معنوى سرزمین وحى، آب زمزم است که براى هدیه آوردن بسیار مناسب است و گیرندگان را نیز خوشحال مى کند. پیامبر اکرم(ص) در زمانى که در مدینه حضور داشتند، از کسانى که به مکه مى رفتند، آب زمزم را به عنوان هدیه طلب مى کردند. امام صادق(ع) مى فرماید: «رسول اکرم (ص) آن زمان که در مدینه مى زیست، آب زمزم را به رسم هدیه طلب مى کردند».
متأسفانه جاى آب زمزم در میان سوغاتى‌هاى زائران خالى است. سوغاتى که از آن مکه و یادآور هاجر و اسماعیل و به فرموده معصومین(ع) بر هر دردى دواست.
