همزمان با فرا رسیدن چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نیاز به بررسی عملکرد چهل ساله نهادها و سازمان‌های مختلف کشور مطرح شده و اهمیت پیدا کرده است. سازمان میراث فرهنگی یکی از سازمان‌های فعال کشور است که در ۴۰ سال گذشته فعالیت‌های بسزایی در عرصه‌های میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری داشته است. ما نیز تلاش کردیم تا فعالیت ۴۰ ساله این سازمان در خصوص حفاظت،رسیدگی و ثبت میراث فرهنگی کشور را در قالب مصاحبه با محمد حسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بررسی کنیم.
آقای طالبیان به نظر شما تشکیل سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری چه اهمیتی داشت و زمینه‌ساز انجام چه کارهایی شد؟
یکی از مهم‌ترین کار‌های ما در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی تشکیل سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در سال ۱۳۶۴ بود. در گذشته حدود ۱۱ اداره کل بودند که یکی از آنها اداره کل حفاظت از آثار باستانی بود و ادارات دیگر آن با نام‌های اداره باستان شناسی، اداره مردم شناسی، اداره بیوتات سلطنتی و کاخ گلستان شناخته می‌شدند. این‌ها تبدیل به یک سازمان می‌شوند و در واقع یک توسعه معنایی و محتوایی ایجاد می‌شود و یکپارچگی پیش می‌آید. بعد‌ها با تکیه بر همین امر، مرکز آموزش میراث فرهنگی شکل می‌گیرد و این در صورتی است که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی اصلا رشته‌هایی به نام موزه داری و مرمت ایجاد نشده بودند.
پژوهشکده آثار و تزئینات معماری می‌توانست برای منطقه خدمات رسانی کند
سازمان میراث فرهنگی در خصوص حفاظت از میراث فرهنگی چه اقداماتی انجام داده است؟
کار‌های کلیدی در دستور کار سازمان میراث فرهنگی قرار داشت؛ از جمله پژوهشکده آثار و تزئینات معماری شکل گرفت که نه تنها برای ایران اسلامی بلکه برای منطقه می‌توانست خدمات رسانی کند. بجز این کار‌های دیگری نیز اتفاق می افتد مثلا در پاسخ به این سؤال که چگونه برای حفاظت می‌توان از مردم استفاده کرد؟ انجمن‌های میراث فرهنگی شکل می‌گیرند که این نشان دهنده مشارکت مردم در بحث حفاظت است.
در این زمینه آیین نامه‌ها و دستورالعمل‌های خاصی صورت می‌گیرند و نوشته می‌شوند. به عنوان نمونه آیین نامه حفاظت است که همه دستگاه‌ها همکاری می‌کنند و حتی شورای امنیت آن را مصوب می‌کند تا همه کشور بسیج شوند تا از کل تاریخ ایران بهتر حفاظت بشود. ما بعد از انقلاب بجز دوره جنگ که بسیاری از اشیای موزه هفت تپه، شوش و شهر‌های مرزی غرب کشور جمع آوری می‌شود و به موزه ملی منتقل می‌شوند، فرصت پیدا کردیم که همکاری‌های بین المللی را زیاد کنیم. همکاری بین المللی یعنی اینکه تقریبا در همه کنوانسیون‌هایی که سازمان ملل و کمیته‌های میراث جهانی شکل دادند، عضو می‌شویم و این‌ها هم در مجلس تبدیل به قانون می‌شوند و سازمان میراث فرهنگی پیگیر آنها می‌شود و این نشان می‌دهد که سازمان میراث فرهنگی در عرصه جهانی جایگاه ویژه‌ای پیدا می‌کند. برای همین است که می‌بینیم ایران در یک دوره در خصوص ثبت پرونده‌های میراث جهانی از ۲سهمیه خود بهره می‌گیرد و این موفقیت بزرگی است. به غیر از این پژوهش و حفاظت و معرفی برخی از پایگاه‌های میراث فرهنگی برای سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اهمیت داشته است. این پایگاه‌ها قطب‌های مهمی برای دوره‌های مهم بودند و به عنوان پروژه‌های بزرگ تلقی می‌شوند. این امر زیربنای ایجاد پایگاه می‌شود.
تلاش می‌شود که استادکاران در پروژه‌های مرمتی خود به دیگران آموزش بدهند
رویکرد چند رشته‌ای چیست و از چه زمانی در دستور کار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت؟
رویکرد چند رشته‌ای بعد از انقلاب اتفاق می افتد یعنی با توجه به توسعه علم، همزمان ایران جزو پیش قراولان ایجاد رویکرد چند رشته‌ای بوده است. بنابراین رشته‌های شیمی، زمین شناسی، مهندسی عمران، آب شناسی و مواد و مصالح به میان می‌آیند و یک کار چند رشته‌ای در حوزه مرمت صورت می‌گیرد که تقریباً اولین نمود‌های بیرونی آن چغازنبیل، تخت جمشید، پاسارگاد، بم بعد از زلزله و شهر سوخته است. البته تعداد زیادی از تیم‌های خارجی پیش از انقلاب در ایران فعالیت می‌کردند و بعد از انقلاب می‌روند. بنابراین تقریبا مدیریت سایت‌ها دست هیات‌های ایرانی می افتد و این به تدریج ادامه پیدا می‌کند. البته در برخی از مواقع، خارجی‌ها کمک می‌کنند، اما آنچه که مهم است، مدیریت سایت و کاوش است که معمولا اتفاق می افتد و این خیلی برای نسل‌هایی که این کار را انجام نداده اند، مهم است. این نسل‌ها خلاق می‌شوند و کار‌های فوق العاده‌ای انجام می‌دهند. بنابراین تعداد زیادی مرمت در دوره‌های مختلف داریم و تلاش می‌شود که استادکاران در پروژه‌های مرمتی خود به دیگران آموزش بدهند، بنابراین اینکه ایرانیان مدیریت پایگاه‌های تاریخی خود را برعهده می‌گیرند، اتفاق مهمی است.
وضعیت میراث فرهنگی کشور در سال‌های پس از انقلاب چگونه است؟
موضوع بعدی این است که میراث فرهنگی در کل توسعه پیدا می‌کند؛ مثلا شاید در گذشته میراث فرهنگی کالبدی بیشتر ارزش داشت، بعد‌ها میراث طبیعی هم به صورت تدریجی به آن اضافه می‌شود؛ یعنی مسئولیت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گسترده‌تر می‌شود. در مرحله دیگر منظر فرهنگی اهمیت خاصی پیدا می‌کند و این به آن معنا است که کل میراث ملموس و ناملموس اهمیت پیدا می‌کند و ما در عرصه‌های جهانی آنها جایگاه مناسبی پیدا می‌کنیم.
ثبت ۲۰ اثر متعلق به انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در فهرست میراث ملی کشور
از همه مهم‌تر این است که در سال‌های پس از پیروزی انقلاب، میراث انقلاب اسلامی و دفاع مقدس اهمیت پیدا می‌کند. از سال ۱۳۸۷ تا به امروز بیش از۲۰اثر در این فهرست قرار گرفتند و این موضوع در مورد۲۳اثر دیگر ادامه دارد. برای ما حقیقت و تاریخ کشور مهم است و تاریخ انقلاب اسلامی اهمیت زیادی دارد. به همین خاطر مهم است موضوعاتی که به رویداد‌های مهم، دفاع‌های مقدسی که انجام شده و مکان‌های مهمی که در واقع شاهد رشادت‌های ایرانیان بوده است، ثبت شوند.
۴۷ موزه به ۵۵۰ موزه رسید
سازمان میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری در خصوص توسعه موزه‌ها چه کاری انجام داده است؟
ما در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی توسعه موزه‌ها را داشتیم. ما در سال‌های پیش از انقلاب ۴۷ موزه داشتیم، ولی هم اکنون حدود۵۵۰ موزه داریم که ۲۵۰ عدد از آنها مربوط به سازمان میراث فرهنگی است و تعدادی از آنها هم متعلق به سازمان‌های دیگر است. البته اکثر موزه‌ها به صورت خصوصی اداره می‌شوند و این خیلی مهم است؛ یعنی توجه به ایجاد موزه خصوصی پس از انقلاب دیده می‌شود. از طرف دیگر مجموعه دارانی داریم که پیش از این مجوزی برای فعالیت‌های آنها داده نمی‌شد، اما هم اکنون مجوز دارند. ۱۱موزه منطقه‌ای نیز شکل گرفته است و موزه‌ها طبقه بندی می‌شوند. بخشی از ایجاد موزه‌های منطقه‌ای در حال اجرا است؛ به عنوان مثال در ۳ سال گذشته موزه منطقه‌ای خراسان بزرگ افتتاح شد. هم اکنون هم موزه‌های منطقه‌ای دیگری، چون موزه فرش، موزه منطقه‌ای شیراز و باغ مفاخر در مرحله آماده سازی قرار گرفته اند. برخی از موزه‌های استانی چون موزه یاسوج هم در مراحل پایانی تأسیس قرار گرفته اند.
موزه دوران اسلامی زاییده بعد از انقلاب است
موزه دوران اسلامی زاییده بعد از انقلاب است و امروز یکی از موزه‌های شاخص کشور به حساب می‌آید، البته موزه دوران ایران باستان هم تغییرات محتوایی و کیفی داشته است. ما در حوزه موزه ها۳۷نمایشگاه بین المللی داشتیم که اهمیت زیادی دارند، زیرا وقتی ایران به جهانیان معرفی شود به لحاظ دیپلماسی فرهنگی حائز اهمیت است. در سال‌های گذشته نیز نمایشگاه‌های دو جانبه‌ای برگزار شد؛ یعنی نمایشگاهی از لوور در تهران برگزار شد و نمایشگاه‌های دیگری از انگلستان، کره جنوبی و ارمنستان در این کشور برگزار شدند. اخیرا نیز نمایشگاهی از هلند در موزه ملی برگزار می‌شود و نمایشگاهی از اسپانیا نیز به این موزه خواهد آمد و این نشان می‌دهد که ما پا به پای موزه‌های جهانی پیش می‌رویم. هم اکنون موزه‌های جهانی باور دارند که ایران خوشبختانه در وضعیت فعلی و ناامن خاورمیانه، یک کشور امن است. به حدی که آثار موزه‌ای آنها در کشورمان به نمایش گذاشته می‌شوند و این دستاورد کمی نیست.
علوم موزه‌داری و مرمت نیازمند توسعه هستند
ایجاد رشته‌های موزه‌داری و مرمت نیازمند چه چیزی است و این علوم امروزه چه کمکی به ما کرده‌اند؟
علوم موزه‌داری و مرمت نیازمند توسعه هستند تا بتوان از میراث فرهنگی حفاظت کرد. امروز شاهد آن هستیم که تعداد زیادی از کسانی که در عرصه میراث فرهنگی فعالیت می‌کنند، حتی کسانی که بازنشسته شده اند، استاد یا دانشجو بوده اند و بسیاری از این دانشجو‌ها در سطحی بودند که نخبگان دانشگاه‌هایی هستند که رشته‌های موزه داری و مرمت را توسعه داده اند. بنابراین سازمان میراث فرهنگی زمینه‌ای را ایجاد می‌کند تا دانشگاه‌های مختلف ایران رشته مرمت، موزه داری، باستان شناسی و ... را توسعه بدهند و این امر اهمیت زیادی دارد.
امروزه تعداد زیادی از افراد به ابزار نوین مجهز می‌شوند و آزمایش‌های مختلفی صورت می‌گیرد، ولی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری زمینه‌های آن را فراهم کرده است. خوشبختانه هم‌اکنون جزو کشور‌هایی هستیم که تقریباً بیشترین تعداد دانشجو، رشته و دانشگاه‌هایی که از رشته‌های مرتبط با حفاظت میراث فرهنگی برخوردار هستند، را داریم و این به نظر موفقیت بزرگی در حوزه آموزش و ظرفیت سازی در جامعه است.
سازمان میراث فرهنگی چه کاری در عرصه استرداد کرده است؟
ما در حوزه استرداد هم شاهد بودیم که قبل از انقلاب تعداد زیادی از آثار تاریخی از کشور خارج شدند و بعد از انقلاب همت ستودنی برای استرداد صورت می‌گیرد؛ البته این به معنای انکار انجام کار‌های غیرقانونی نیست. از دهه ۸۰ تا به امروز حول و حوش۱۵۴۰ قلم اموال فرهنگی از انگلستان، آمریکا، بلژیک، ایتالیا، امارات و آذربایجان به کشور برگردانده شده اند. پرونده‌های مهمی مطرح بودند که با دیپلماسی فرهنگی و همکاری‌های حقوقی در داخل کشور به نتیجه رسیدند. حتما به یاد دارید که ۳۴۹ قلم از اشیای (منطقه ساوجبلاغ) از کشور بلژیک می‌آیند. اخیرا هم شاهدیم که سردیس هخامنشی بعد از ۸۰ سال به کشور برمی گردد. امروز هم بحث برگشت الواح گلین مطرح است.
استرداد آثار تاریخی ایران از کشور‌های دیگر نتیجه همراهی وزارت خارجه، مرکز حقوقی نهاد ریاست جمهوری، همکاران و وکلای ما در لاهه و بیرون و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است. این امر اهمیت زیادی دارد، زیرا شرایط برای افرادی که اشیایی دارند که غیر قانونی از کشور خارج شده اند، ناامن شده است.
در ۴۰ سال گذشته همکاری دانشگاه‌های کشور به نسبت گذشته بی‌نظیر بود
سازمان میراث فرهنگی در بحث آی تی چه کرده است؟
در بحث آی تی و استفاده از تکنولوژی‌های نوین نیز در ۴۰ سال گذشته به تدریج قدم برداشتیم؛ مثلا نرم‌افزاری طراحی شده است که تمام اشیا و اموال فرهنگی در آن ثبت شده‌اند. این امر قدم مهمی بوده است.۳، ۴ ماه دیگر نرم‌افزاری در حوزه مرمت آماده می‌شود که کل پروژه‌ها در آن ثبت خواهند شد و سوابق نیز در آن ذکر می‌شوند و افراد به راحتی می‌توانند این اطلاعات را ببینند. البته ممکن است که در برخی از مواقع دسترسی درجه‌بندی شود، اما در اکثر مواقع، اطلاعات در اختیار دانشگاه‌ها و دانشجو‌ها قرار می‌گیرند. در این ۴۰ سال همکاری دانشگاه‌های کشور به نسبت گذشته بی‌نظیر است و بیشتر کارهایی که انجام می‌دهیم، با همکاری دانشگاه‌ها است. در حدی که بعضی از محوطه‌های باستانی به آنها سپرده می‌شود. بحث مستندسازی، فتوگرامتری و لیزر اسکن یا استفاده از علوم نوین برای شناخت قدمت یک بنا و جزئیاتی که در محوطه‌ها هستند، دست‌آورد‌های مهمی هستند.
رسانه‌های اجتماعی چه تأثیری بر میراث فرهنگی گذاشته است؟
داشتن رسانه‌های اجتماعی و داشتن دادگاه‌های اختصاصی برای میراث فرهنگی در برخی حوزه‌ها، نشان دهنده توجهی است که ایران نسبت به کل تاریخ ایران اعم از قبل و بعد از اسلام داشته است. ما در حوزه مرمت کارگاه‌های مختلفی داشتیم؛ به عنوان مثال کار‌های خوبی در عالی‌قاپو، سلطانیه، چغازنبیل بعد از جنگ و ساماندهی بسیاری از محوطه‌ها اتفاق می افتد. حدود بیش از ۱۰۰۰ مسجد مرمت می‌شوند و یک جریانی برای دوره اسلامی صورت می‌گیرد. فضا‌هایی مثل کاخ‌ها نیز برای فضا‌های عمومی تبدیل به موزه می‌شوند. بنابراین سازمان میراث فرهنگی بیشتر در تلاش است که آثاری که در اختیارش می‌گذارند را در اختیار عموم و جامعه قرار بدهد تا بتوانند بیشترین بهره را بگیرند. البته ما در کشور میراث فرهنگی زندگی می‌کنیم. هر جا که پا بگذارید آثار مختلفی وجود دارد و سازمان میراث فرهنگی در واقع مسئولیت نظارت، توجه، سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و در برخی مواقع اقدام را برعهده دارد، اما باید یادمان باشد که به هر حال تعداد زیادی از آثار یا مالک خصوصی دارند و یا مربوط به دستگاه‌های دیگر هستند. مثلا تعداد زیادی از آثار در اختیار اوقاف است. بسیاری از آثار نیز در شهر‌ها و روستا‌ها قرار گرفته‌اند و مردم در آنها زندگی می‌کنند. بنابراین مردم باید در امر حفاظت از بنا‌های تاریخی به سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کمک کنند.
چه روش‌هایی برای بهبود همکاری مردم و سازمان میراث فرهنگی وجود دارد؟
روش‌های مختلفی برای بهبود این همکاری در نظر گرفته می‌شود، زیرا بنا‌ها در یک جا و به یک شکل ثابت نمی‌مانند و مرمت و نگهداری آن یک فرآیند است. اگر صاحبان بنا‌ها به آنها برسند، می‌توان این بنا‌ها را نگه داشت. با این وجود با توجه به میزان بودجه ما و تلاش‌هایی که می‌کنیم از بنا‌های تاریخی محافظت می‌شود، اما مشارکت مردم، دستگاه‌ها و مالکانی که هستند بسیار مهم است. در برخی از مواقع شهرداری‌ها به موضوع رسیدگی به وضعیت بنا‌های تاریخی می‌رسند و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بیشتر ناظر است.
این روز‌ها با رونق گرفتن فضای مجازی و رسانه‌های علاقمند به میراث فرهنگی، ما از وضعیت بنا‌های تاریخی اطلاع پیدا می‌کنیم و پس از کسب اطلاع، سریعا هر کاری که از دستمان برمی‌آید را انجام می‌دهیم.
طرح پروژه یک استارتاپ در خصوص پایش آثار تاریخی
برخی از صاحب نظران نسبت به میزان حمایت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری از استارتاپ‌ها سوال دارند. شما چه پاسخی برای آنها دارید؟
میراث فرهنگی حمایت می‌کند. معاونت سرمایه‌گذاری سازمان میراث فرهنگی برای پشتیبانی از ۳ حوزه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فعال شده است و کمک شایانی به استارتاپ‌ها می‌کند. معاونت فناوری ریاست جمهوری نیز کمک زیادی به استارتاپ‌ها می‌کند، اما مهم این است که یک استارتاپ بتواند پروژه خود را به صورت دقیق توضیح بدهد.
هم‌اکنون استارتاپ‌هایی داریم که به صورت دوجانبه از طرف سازمان میراث فرهنگی و معاونت فناوری نهاد ریاست جمهوری حمایت می‌شوند و اتفاقا امروز ما نیازمند خلاقیت جوانان و نخبگان هستیم که بتوانند خیلی از مسائل ما را حل بکنند. امروز طرح یکی از استارتاپ‌ها در خصوص پایش آثار تاریخی توضیح داده شده است و مسئولان آن در حال نوشتن پروپوزال خود هستند تا بتوانیم آثار تاریخی را از هوا پایش کنیم. البته برخی از سایت‌های فعال در حوزه میراث فرهنگی هم‌اکنون مستندنگاری با پهپاد را انجام می‌دهند.
بحث الکترونیک کردن حفاظت از بنا‌های تاریخی نیز به سرعت ادامه پیدا می‌کند. مسلما اگر پایش صحیح و مداوم داشته باشیم، می‌توانیم درست و به موقع به وضعیت بنا‌های تاریخی رسیدگی کنیم.
